پرکھ بارے میاں محمد بخش دا وچار (نجم حسین سید​)

اورنگ زیب دے ویلے لہور وچ انواع والے مولوی عبداللہ دا ڈیرا ہا۔ مولوی ہوراں دے علم ، عمل تے شعر سخن دے تھاؤں تھائیں چرچے سن۔ جیہڑا ناں مولوی ہوراں کمایا اوہناں دی اولاد گوایا نہیں ۔ انھویں صدی دے تریجے پاو وی مولوی ہوراں دی لائی لو اوہناں دے گھر انج لشکیندی آہی پئی جدوں میاں محمد بخش لہور آئے تے اوہناں اوسے گھر اُتارا کیتا۔ پنچ مہینے مولوی ہوراں دے گھر اندر رہ کے میاں محمد بخش آپنی کتاب سفر العشق ( سیف الملوک) نوں سواریا تے توڑ چاہڑیا۔ ایہہ گلاں میئیں ہوراں آپ کتاب دے انت وچ ڈاہڈیاں بِھج کے دسیاں ہن اینویں قصہ کر کے نہیں سگوں ایہہ کھولن لئی پئی شاعر دی کلا کیہ ہوندی ہے۔ ایس کلا دا کم کیہ ہے تے حیاتی دیاں دوجیاں رُجھاں نال ایہدا جوڑ کیہ ہے۔ مولوی عبداللہ ہوراں دی تے اوہناں دے گھر دی گل وچ آپنی گل رلا کے میئیں ہوراں ایہناں باریک سوالاں بارے آپنے وچاراں دا جھلکار ای دسیا ہے پر ایس جھلکاروں پرت کے "سیف الملوک" ول ونجو تاں پوری کتاب وچ ایہناں وچاراں دا چنگا چوکھا ویروا کیتا لبھدا ہے ۔
ویلا پا کے میاں محمد بخش دے اپنے ناں دی وی ڈھیر منتا ہوئی تے اج جنے لوک سیف الملوک پڑھن سُنن والے نیں اونے ساڈے ملک وچ شعر دیاں گھٹ کتاباں دے نصیباں وچ ہوسن۔ پر 1964 دے لہور وچ وت وی میاں محمد بخش دا ناں انوکھا جیہا ناں ہے۔ تے ایہہ گل ہور وی انوکھی ہے پئی جہلم دا اک پینڈو آپ ایڈے پھیر دا شاعر وی ہویا تے نالے کلا دیاں مڈھلیاں سوالاں اُتے ایڈے گوڑھے وچار وی پکا وندا رہیا۔

سيف الملوک وچ کہانی دے وچلے پہپے دے دندیاں اُتے محمد بخش ہوراں تھاؤں تھائیں ایہہ بحثاں آپے کھول کے آپ سمیٹیاں ہن پئی لفظ کیہ ہن تے معنے کیہ ہن ، ایہناں دونہاں دا سبندھ کیہ بندا ہے۔ شعر دا تے کلا دا حیاتی دے گیڑ وچ کیہ کم ہے تے پرکھ پڑچول دا کیہ ۔
سیف الملوک دا مُڈھ مناجات نال بنھیو نیں تے ایہہ ساریاں گلاں وی مڈھوں اس چھوہیاں ہن۔
رحمت دا مینهه پا خدایا باغ سُکا کر ہریا
بوٹا آس امید میری دا کردے میوے بھریا
اپنے اندرلے نوں میئیں ہوراں باغ آکھیا ہے ، ایہہ اوہ باغ اے جتھے شاعر دی کلا اُگدی ہے۔ اندرلے دی ایہہ تصویر مناجات والے پورے ٹوٹے دی نینہہ جانو۔ مناجات نوں گوہ نال ویکھو تاں پتہ لگدا ہے پئی میئیں ہوراں نظم دا ایہہ مُکھ بند دو دلیلاں ہو کے بنھیا ہے۔ اک پاسے مناجات دے پہلے ادھے اوہ آپنی کلا دے پروان ہون لئی ربی فیض را مینہہ پئے منگدے ہن تے دوجے پاسے چھیکڑلے ادھے اوہناں نوں اپنے پڑھن سنن والیاں اندر پرکھ فہم دا گھاٹا کھائی جاوندا ہے۔ جے ربی فیض راہیں کلا دا باغ پنگرے وی تاں اوہدی بہار ماننے والے کتھوں آون۔ پر اصلو اصلیں میئیں ہوراں دیاں ایہہ دوویں دلیلاں اک دوجے نال گتیاں ہوئیاں ہن۔ اوہ انج پئی جدوں اوہناں آپنے اندرلے دے کھلار پُنگار لئی ربی فیض دی بھکھیا منگی تے اوہناں ایہہ وی نالے ای دس دتا پئی ایس کھلار پُنگار راہیں بھلا کُل لوکائی دا ہوسی۔ جنا سوہپن شاعر دی کلا دا ہووے اونا ای پڑھن سنن والیاں نوں اوہدا پھل ملدا ہے۔ محمد بخش ہوراں روپ تے رس نوں دو تاں گنیا ای نہیں اوہناں دی جاچے ایہناں دونہاں دا بی ربی فیض دا مینہہ ہے۔ آپنی کلا دے اصلے لئی جیہڑی وی رمز مناجات اندر ورتیو نیں ، اوہدے وچ روپ تے رس دا جوڑ جوڑ کے دسی گئے ہن۔ پہلوں آپنے سخن نوں میوہ آکھیو نیں دعا منگیو نیں پئی ایہہ میوہ مٹھا تھی کے لوکائی دیاں اوگناں دیاں کڑتناں گواوے۔ آپنی کلا دے باگ لئی سدا بہار منگیو نیں پئی ایس راہیں ہزاراں دیاں تپدیاں مناں وچ ہریالی دی لہر اَپڑے تے ہر بُھکھے دی بُھکھ لہوے۔ اپنی کتاب نوں نویں ویاہی آکھ کے اوہدے واسطے سدا جوبن دی آس کیتیو نیں پئی ایس جوبن دا نظارہ ہوراں نوں وی عشق دی چناں ترن لئی ونگارے۔ جے اوہناں اپنی طبع نوں نافہ آکھیا ہے تے نال ای ایہہ دعا وی کیتیو نیں پئی ایس کستوری دی گنڈھ کھلے تے سنن والیاں دے اندر عشق سگندھ نال پورے جاون ۔ بس میئیں ہوراں مناجات دے پہلے ادھے ایہو حساب رکھیا ہے پئی اک مصرعے وچ جیہڑی رمز آپنے اندرلے دا سدھار تے آپنی کلا دی گڑھتی منگن لئی رکھی ہے دوجے مصرعے اوسے رمز نوں موکلیاں کر کے اوہنوں جگ سدھار والی گل لئی ورت لیا ہے تے پک کر چھڈیا ہے پئی شعر دا روپ تے اوہدا رس شاعر دے اپنے اندرلے دا سدھار اتے پڑھن سُنن والیاں دے اندر دا سدھار کوئی وکھو وکھ نہیں ہوندے۔ مصرعیاں تے رمزاں دے ایس حساب دی وڈی مثال دیکھ لئو :
بال چراغ عشق دا میرا روشن کر دے سینہ
دل دے دیوے دی رشنائی جاوے وچ زمیناں
پہلے مصرعے وچ چراغ بندے دیاں ہمیش دیاں ڈونگھیاں لگناں دا اوہ ربی نور ہے جیہدے اگے محمد بخش ہوراں ہک اڈ دتی ہے۔ دوجے مصرعے ایہو چراغ "دیوے" دے روپ وچ آوندا ہے۔ ربی نور دا چراغ بندے دے مِٹیئے بُت وچ وڑ کے مٹی دا دیوا تھی گیا ہے۔ قدرت دی رضا شاعر دی آپنی رضا بن گئی ہے تے ہن گھرو گھریں لوکاں دیاں دلاں وچ اوہناں ای لگناں دی لو پئی لاؤندی ہے جیہناں شاعر نوں ہلُونیا ہا۔ ایتھے اٹکل ایہہ ویکھو پئی جتھے ربی فیض دی گل آہی اوتھے لفظ "چراغ" دا ورتیا تے جتھے عام خدائی توڑیں اپڑن دی گل آئی اوتھے دیوا آکھیا۔ دو لفظاں دے ایس نکھیڑ نال دونہاں مصرعیاں دے معنے نکھیڑ وی چھڈے تے نکھیڑ کے جوڑ وی دتے۔ مُکدی ایہہ پئی میئیں ہوراں دی جاچے بندے دا اصل رستہ اندرلی لگن تے اُدم دا رستہ ہے جیہڑا ربی فیض دی لوئے نظریں پیندا ہے پر ایہہ پینڈا تد توڑیں پُگیا نہیں جا سکدا جد توڑیں بندہ آپنی لگن نوں ہورناں سریراں وچ کِھنڈاون دا جتن نہ کرے۔ ایہہ جتن انج دا نہیں پئی دوجیاں دیاں سوچاں اُتے آپنے وچاراں دی چھاؤنی چاڑھ دتی جاوے۔ سگوں انج دا ہے پئی آپنی اندر ورتی دی کھٹی دوجیاں نال سانجھی کر لیتی جاوے ۔ محمد بخش ہوراں دی اندرلی لگن کیہ ہے ، ایہنوں اوہناں عشق دی لاٹ وی آکھیا ہے تے عقل دا چانن وی :
لاہ ہنھیرا جہل برے دا چانن لا عقل دا
ایس مصرعے وچ اوسے چراغ تے دیوے والی رمز نوں ہور رنگ وچ آندیو نیں ۔ بھاویں چانن دا لفظ ٹھنڈی سوچ تے پکے وچار دی تصویر ای ہے، تد وی چراغ والی رمز دا پلا ہتھوں نہیں چھٹدا تے رمز دی ایہہ سانجھ عقل دے چانن تے عشق دی لاٹ نوں اک تھاں کر جاندی ہے۔ ایہہ عقل تے عشق اصلو اصلیں محمد بخش ہوراں دے اوسے اُدم دے ای دو ناں ہن جیہڑا بندے دی اندرلی باہرلی کایا نوں پگھار کے اک کر چھڈدا ہے ۔
مناجات دے دوجے ادھے محمد بخش ہوریں سُچجے پڑھن سُنن والیاں دے نہ ہوون نوں جھوریندے ہن۔ پہلے ادھے توں دوجے وچ لہا ویکھن والا جے ۔ جنا اُتوں سدھ پدھرا جاپدا ہے اونا ای اندروں اٹکل بھریا۔ پہلے ادھے دے اخیرلے شعر تیکر تے رمزاں دی اوہو ای لڑی ٹری آوندی ہے جیہڑی آپ سدھار نوں لوک سدھار نال پروندی آئی ہے۔
ووہٹی نویں کتاب میری نوں جوبن دے سنگھاریں
پاک نظر دے ویکھن والے ندی عشق دی تاریں
پر اگوں ایہہ پاک نظر والی گل میئیں ہوراں نوں شعر پرکھ دا اک اصول بن کے دسدی ہے۔ اوہناں دا دھیان ایس اصول نوں النگھن والیاں ول جا پیندا ہے۔
جے کوئی میلیں اکھیں تکے عیب دھگانے لاوے
اوہ وی عدل تیرے دے گھر تھیں کجھ سزائیں پاوے
مر مر اک بناوے شیشہ مار وٹا اک بھندے
دنیا اُتے تھوڑے رہندے قدر شناس سخن دے
اول تے کجھ شوق نہ کسے کون سخن اج سندا
جے سنسی تے قصہ اُتلا رمزاں کوئی نہ پُندا
پاک نظر والے اصول د پورا ویروا تے نظم وچ اگیرے جیہے جا کے آوندا ہے۔ ایتھے تے اینا ای ہے پئی میئیں ہوراں نوں آپنے دوالے دے پڑھن سُنن والے چج دی کسی وٹی تے تردے نہیں لگدے ۔ میئیں ہوراں دی نظرے سُچجے پڑھن والے دی ایہو نشانی ہے پئی اوہ سمجھ، گڑھت تے لگن تناں ولوں پورن وی ہووے تے ہتھ اوہدے نیاں دا کنڈا وی ہووے ۔ نالے اُپج لہر نال اوہدا آپ وی واہ پیا ہووے ۔ اُپج لہر جیہڑی ہڈورتی نوں جگ ورتی تے جگ ورتی نوں ہڈورتی کر وکھاوندی ہے۔ جیہڑی روپ تے رس نوں گُت کے اکو نکیوں لنگھاوندی ہے، بس کوئی ایہو جیہے ورلے ای ہووندے ہن جیہڑے اُتلے قصے دا سواد وی ماندے ہن پر ایس سواد نوں مونہہ رکھدیاں شعر دے ٹورے نوں ، لفظاں دیاں سینتاں نوں تے رمزاں دی پہنچ نوں پچھانن دا جتن وی کر سکدے ہن۔ ایس جتن دا کر سکنا ای گُناں وچوں گن ہے۔ محمد بخش ہوراں دا دسیا اکو ایہہ گُن ای ادب والی گڑھتی دی نینہہ ہے۔ ایہو گُن ہے جیہڑا نرا ظاہر تے باطن دا نکھیڑا ای نہیں دسدا سگوں اوہناں دا اکٹھیاں اکو تھاں تے گیان وی کراوندا ہے۔ چھڑا یار دے مونہوں پردہ ای نہیں لاہوندا یار تے پڑدے دی سانجھ والی گھنڈی وی کھول دیندا ہے۔ سُچجیاں پڑھن والیاں بارے ایہہ شعر وی ویکھو :
مجلس بہہ بہہ گئے سیانے کر کر ہوش سنبھالے
اک دوجے نال ورتی الفت جیوں بھلیاں دے چالے
جتھے اُپج دی مستی تے اُدم وسدا ہے اوتھے سُرت سنبھالا وی نال ای ہے۔ محمد بخش ہوراں دیاں سُججیاں دے روح شاعر دی رچی اگے آپنے آپ نوں گُھٹ کے نہیں بہندے سگوں چائیں اوہدے دل اُلردے ہن ۔ اوہنوں جھاگن تے پرکھن لئی سُچجیاں روحاں دے ایسے اُلار نوں میئیں ہوراں اُلفت آکھیا ہے پر ایس اُلفت وچ نرا چاء دا اُلار ای نہیں سُرت تے وچار وی ہن۔
پاک نظر تے سُچجیاں سنن والیاں، والی گل دا جوڑ انت محمد بخش ہوراں دیاں اوہناں وچاراں نال جا جُڑدا ہے ۔ جیہڑے لفظ تے معنے دی سانجھ بارے تے شعر دی وچلی کایا بارے دسے ہن۔ ایہناں وچاراں دی گنڈھ اک رمز ہے ۔ جیہڑی تھائیں تھائیں ونو ون رنگاں وچ سانوں وکھائی نیں۔ آپنے مرشد دی اک ہتھ لکھی نوں پئے سلاہوندے ہن :
حرفاں وچ سفیدی روشن جیوں پھل اندر پتاں
سیف الملوک دے انت نیڑے آپنی رچی بارے لکھیو نیں :
خط کالا تے کاغذ چٹا ائیوں دکھلائی دیندا
چاننیاں وچ چھاں چمن دی چمکاں نور مریندا
چٹے کاغذ اُتے لیکے کالے اکھر جادوگر دیاں سینتاں ہن جیہڑیاں حیاتی دیاں اچرج تے ان ہوئیاں روپاں دا جھلکار سانوں دسدیاں ہن ۔ اکھراں دی لیک دے دو انگ ہن جیہڑے اک دوجے کولوں کھوہ کے وکھ نہیں کیتے جا سکدے۔ اک تے لفظاں، حرفاں دی کالی تصویر ۔ ایہہ تصویر تے مونہوں پئی بولیندی ہے تے آپنیاں اُتلیاں معنیاں ول ساڈیاں اکھاں نوں پئی کھچدی ہے۔ اک دوجی اوہ بے رنگی تصویر ہے جیہڑی کاغذ دیاں اتھاہ چٹیائیاں وچ رہندی ہے پر مونہوں کدی گُھنڈ نہیں لاہوندی۔ اکھراں دی کالی لیک آپنا سو سو ولاں تے گھیریاں والا ناچ نچ کے ایسے بے رنگی مورت نوں گھیرن دا جتن کریندی ہے۔ایس پاروں لفظاں دا کم شعر وچ اوہو معنے دسنا نہیں جیہڑے اوہناں دی کایا وچ ہن تے جیہناں نوں اوہ متھے اُتے لائی پھر دے ہن۔ شعر دے لفظ دا قدر اوہناں معنیاں نال ہے جیہڑے اوہ دس نہیں سکدا۔ جیہناں دی چٹیائی ول اوہ آپنی کالک دے اوہلے ہو کے سینت مریندا ہے۔ اندرلیاں معنیاں دا سراپا ہر تھاں تے ہر ویلے ہے پر اوہنوں ویکھن لئی نہ ہوون والے بوہیوں باجھ ہور بوہا ای نہیں۔ کالے اکھر وی آپنی موت دا ناچ نچ کے سانوں ایسے نہ ہوون والے بوہے توڑیں اپڑاوندے ہن۔
اُتلیاں دونہاں شعراں وچ تے ہوراں کیئیاں شعراں وچ میئیں ہوراں کاغذ اتے اُلیکے اکھر نوں قدرت دی کرت نال رلایا ہے۔ اکھراں وانگر کل مخلوق دے وی دو انگ ہن ۔ اک تاں اوہ جیہڑا ویکھیاں پیا لبھدا ہے تے دوجا اور جیہنوں ظاہر کرن لئی ہر شے آپنے نہ ہوون دا اقرار بنی کھلوتی ہے۔ اُتلیاں دونہاں شعراں دی بنتر کچھ ہور گوہ نال ویکھن گوچری ہے۔
پہلے شعر وچ تے حرفاں دی کالک نوں پتراں دی ہریاول آکھیو نیں تے وچلی چٹیائی نوں پھل ۔ پتراں دی سنگھنی ہریاول پھل دے نویکلے رنگ نوں اُجاگر کریندی ہے ۔ پر دوجے شعر وچ گل ہور کھلردی ہے۔ ایتھے کاغذ دی چٹیائی سورج دا مُہاندرا ہے۔ جیہڑا انج تاں ویکھیا نہیں جاوندا پر رُکھاں دی کالی چھاں اوہدا جھلکار ساڈے توڑیں اپڑاون لئی آپنے آپ نوں اوہدے دوالے ولدی ہے۔ ایتھے ویکھن والی گل ایہہ ہے پئی چھاں وی سورج دے ای اک روپ دا ناں ہے۔ جیہڑا اوہدے اصلی روپ دا اُلٹ تاں ہے پر اوس اصل توں وکھ نہیں ۔
چھاں سورج نہیں اکھراں دی کالک کاغذ دی چٹیائی نہیں تے لفظ معنے نہیں۔ پر نہ چھاں دے اوہلے باجھوں سورج دس سکدا ہے نہ کالک باجھوں چٹیائی اجاگر تھی سکدی ہے تے نہ ای لفظاں دے سچیوں باہر معنے نظریں پے سکدے ہن۔

 ہر شے دا الٹ اوہدی اصل دا اک پکھ ہے تے اصل توڑیں اپڑان دا رستہ ۔ الٹ نوں ساہویں رکھ کے دھیانن نال ای اصل دا گیان ہو سکدا ہے۔ ایسے واسطے شاعر آپنے آپ نوں آپنی کلا دے دھیان وچ مگن کر لیندا ہے۔ تے کوریاں کاغذاں اُتے کالے حرف الیک الیک کے اندروں اگھڑ دیاں چٹیائیاں نوں جھاکدا
رہندا ہے۔ ایہہ مصرع ویکھو :
خط کالا تے کاغذ چٹا ائیوں دکھلائی دیندا
ایس مصرعے وچ شاعر دی واج کالک تے چٹیائی والی ایس کہانی نوں گویڑ دی تے دھیان دی لہرے کھلو کھلو کے ٹردی ہے۔ دھیان دی لہر ات اچنبھے دے ساگر وچوں اٹھدی ہے تے قدرت دی ایس رمز نوں بُجھدیاں گیان دے کنڈھے جا پُجدی ہے پئی۔
چاننیاں وچ چھاں چمن دی چمکاں نور مریندا
پہلے مصرعے وچ اچنبھے دی کھچ ہے تے دوجے وچ سمجھ رلن دا جھوٹا ۔ مکدی ایہہ پئی محمد بخش ہوراں دے شعر دی کایا بارے وی اوہو ای وچار ہن جیہڑے پوری حیاتی دی کایا بارے ہن۔ تے اوہناں دی جاچے شاعر دا کم قدرت دے کم دی اک رمز ہے ۔ یا انج آکھ لئو پئی اصلو اصلیں شعر کایا، کلا تے پرکھ بارے محمد بخش ہوراں جو کجھ وچاریا ہے اوہ سنسار کایا تے مایا بارے اوہناں دی پوری سوچ وچوں ای پُنگریا ہے۔ اینی مُکا کے جے ہُن ایتھوں مڑ میئیں ہوراں دی مناجات دے دوجے ادھے ول پرت پیئے تاں:
اول تے کجھ شوق نہ کسے کون سخن اج سندا
جے سنسی تے قصہ اُتلا رمزاں کوئی نہ پُندا
والی گل دا پورا کھلار نظریں آجاندا ہے ۔ حیاتی دے اُتلے تے اندرلے روپ سوچ وی اوہو وتھ تے اوہو جوڑ ہے جیہڑا شعر دے اُتلے تے اندرلے مہاندرے وچ ہے ۔ جیہڑا کالیاں اکھراں تے ان ڈٹھی چٹیائی وچ ہے۔

ایہناں وچاراں دی لوئے ویکھیے تاں شاعر دا کم اوہ نہیں دسدا جیہڑی عام ریت ٹُری آوندی ہے پئی شاعر حرفاں لفظاں دا رچنہار ہے تے اوہ اوہدے حکم دے بدھے ہن۔ ایتھے تے ایہہ لبھدا ہے پئی شاعر لفظاں دا گُرو نہیں۔ اوس ان ڈٹھی چٹیائی دا پُجاری ہے۔ جیہڑی اکھراں دے دوجے پاسے وسدی ہے۔ جیہدے دوالے لفظ اپنی حیاتی تے موت والا ناچ اکٹھا نچدے ہن۔ شاعر تے سُنن والا لفظاں اُتے حکم نہیں چلاوندے سگوں لفظاں دے دوارے نٹھ کے نیویں پا کے بہندے ہن پئی لفظ آپنے جیون دی گھنڈی کھول کے اندرلے گجھے گُن وی دس پا دیون - شاعر دا تے سُنن والے دا آپو وچ وی ایہو سبندھ ہے پئی اوہ دودیں ایسی پوجا لئی اک تھاں ہو بہندے ہن۔
اکھراں دی کالک تے کاغذ دی چٹیائی والی رمز دا اک ہور روپ ویکھو:
آ قلمے مونہہ لا سیاہی چُم زمین نُورانی
کتاب دے انت نیڑے آپنے پیر نوں وڈیاون لگیاں محمد بخش ہوریں ایس مصرعے توں ٹرے ہن ۔ ایتھے سیاہی لکھن والی سیاہی وی اے تے پیر اگے اپنے آپ نوں نواون دی نشانی وی ہے۔ نورانی زمین کاغذ دی چٹیائی وی ہے تے پیر دی حضوری وی۔ قلم قلم وی ہے تے کلاکار دی اندرلی کایا وی۔ مصرعے دی بنت ول ویکھو پہلوں "آ" وچ سدّے دا رنگ ہے تے وت "لا" وچ تیاری دا ایہہ سدّا تے ایہہ تیاری اوس اک سجدے لئی ہے جیہڑا "چُم" دے لفظ وچ دھریا ہویا ہے۔ اُدم دی لہر "آ" توں اُگھڑ کے "لا" اُتے پورے زور وچ آوندی ہے تے وت اچن چیت "چُم" اُتے کسے انجانے تے ان ڈٹھے ست دی ٹوہ آگے متھا ٹیکدی پوجا دیاں بے انت ڈونگھیایاں وچ جا وڑدی ہے ۔ مصرعے دے پہلے ادھے واج انج سدھی کھلوندی ہے جیویں قیام وچ ہووے۔ "آ قلعے مونہہ لا سیاہی" دوجے ادھے الفاں دی اُٹھان مُک جاندی ہے تے واج "ی" نال نیوں کے سجدے دا نقشہ پورا کر دیندی ہے۔ ایس سجدے نال چٹے کا غذ اتے جیہڑا کالا اکھر اُگھڑدا ہے اوہ بندے ولوں تے کلاکار ولوں اوس ان ڈٹھے ست دی وڈیائی وی ہے تے اوہدی ٹوہ لئی آپنی سِک نوں بلدیاں رکھن دی سونہہ وی ہے۔

لفظاں تے معنیاں بارے محمد بخش دی سوچ جاچن لئی اک ہور مصرع وی ویکھو ۔ ایہہ وی "سیف الملوک" دے انت نیڑے آوندا ہے :
شاخاں لفظ اَتے رُکھ معنے کرو زیاں نہ دونہاں
ایتھے معنیاں لئی رُکھ دی رمز ورتی نیں ۔ رُکھ اک جیوندا جاگدا بت ہے جیہڑا اتوں ویکھیاں تاں چپ چاپ کھلوتا لگدا ہے۔ پر اصلو اصلیں حیاتی دیاں ساریاں ون سونیاں لہراں دے چڑھا ڈھلا دی پوری مورت ہے۔ ایہدے وچ جیون مرن دے سارے ڈھنگ تے ویلے دے سارے گیڑ لُکے ہوئے ہن۔ اک پاسے تاں رُکھ انج ہوندا ہے جیوں لنگھدے پل نوں ساڈے ویکھن لئی پھڑ کے کھلاریا ہووے ۔ دوجے پاسے انج لگدا ہے جیویں رکھ بے انت سمے دا واسی ہے۔ اک پاسے اصلوں اکلا رہندا ہے تے کسے بئی شے نال آپنے جیون دی کہانی نہیں کریندا تے دوجے پاسے باہواں اڈ اڈ کے واء ، دھپ تے پانی نال آپنی کایا رلاوندا ہے ۔ بھوئیں وچوں پُھٹ کے امبراں ول اُلّردا ہے پر مُڑ ساہ ٹُٹ جاندا ہے تے ہار کے بھوئیں وچ ای ونج رلدا ہے ۔ کیہ بی تے کیہ پھل تے پُھل ۔ کیہ وِسں تے کیہ امرت ۔ کیہ زور تے مان دیاں چڑھتلاں تے کیہ گُجھیاں گُناں دیاں گُجھیاں گھاتاں۔ رُکھ نوں جیویں جیویں ویکھو ایہدا کھلارا مُکدا ای نہیں۔ محمد بخش ہوراں دے آکھن موجب رُکھ دا اصلا حیاتی دے پورے معنے سمجھو۔ تے ٹاہن ٹاہنیاں لفظاں دی تھاویں ہوئے ۔ رُکھ دی کایا ٹاہن ٹاہنیاں تے پتراں باجھوں نظریں نہیں آ سکدی تے معنے لفظاں دے جُسّے وچ وڑیوں بناں ساڈے ساہویں نہیں آوندے ۔ محمد بخش ہوراں دا آکھنا ایہہ ہے پئی رُکھ تے شاخاں وکھ ہوندیاں وی اک ہن۔ رُکھ نہ ہووے تے شاخاں کتھوں تے ٹاہن ٹاہنیاں نہ ہوون تے رُکھ کیہا۔ لفظ تے معنے دی سنبھال اکو ہتھ نال کرنی پوندی ہے۔

تے ایہناں دا گیان اک ای پل وچ ہو سکدا ہے۔ ایتھے ایہہ گل کرن گوچری ہے پئی محمد بخش ہوراں دے وچار دا تانا پیٹا اینا سنگھنا ہے پئی کسے اک رمز دا ویروا کریندیاں اوہناں دیاں ہورناں رمزاں نال آپنے آپ جوڑ جڑی جاوندا ہے۔ ایتھے ویکھو رُکھ والی رمز مناجات دیاں شعراں نال تے کاغذ قلم والیاں مصرعیاں نال کیویں ونج رلدی ہے ۔ مناجات وچ میئیں ہوراں آپنی کلا نوں باغ آکھیا ہا تے ایس باغ دے ودھن پُھلن لئی دعا منگی آہی۔ اوس دعا وچ اوہناں ایہو منگیا ہا پئی لفظاں معنیاں دے رُکھ ودھیر گھنیرے ہوون تے اندرلے ست دی اتھاہ چٹیائی اکھراں دیاں کالیاں پینتریاں وچوں ہور کِھڑ کے ویکھن والے نوں دِسے ۔ مناجات وچ میئیں ہوراں اپنی رچی نوں ڈھیر جتناں نال بنایا اک شیشہ وی آکھیا ہے :
مر مر اک بناوے شیشہ مار وٹا اک بھندے
تے ایس شیشے والی گل نال اُتے کیتا ویروا ہور پکیرا ہوندا ہے۔ جے حیاتی دے سارے ونو ون سُبھا کسے ان ڈٹھے ست نوں بھالن لئی اک شیشہ ہن تاں کلاکار دا کم حیاتی دیاں سُبھاواں نوں بھالن لئی شیشہ ہے۔ کلاکار پہلوں حیاتی دے کھلار نوں بھالدا پرکھدا ہے تے جس ویلے حیاتی دا نقشہ اوہدے شیشے وچ اُگھڑ آوے تے وت اوہ ایس نقشے وچوں اندرلے ست دی ٹوہ کرن لگ پیندا ہے۔ شیشے والی مثال ایس واسطے بہوں جچدی ہے پِئی شیشہ آپنی کایا نوں اصلوں ای ایس اندرلی ٹوہ دے ناں کر چھڈدا ہے جیویں اوہدے آپنے بُت دا ہوون تے نہ ہوون اکو ای ہووے یا آکھو پئی اوہدے نہ ہوون وچ ای اوہدا ہوون ہووے ۔ اگوں ایہہ ویکھن والے دی اکھ ہے پئی سبھ کجھ دِسدیاں وی کجھ نہ ویکھے۔ یا شیشہ ویکھ کے تربھک جاوے تے وٹا ہتھ چا پھڑے ۔ جیہڑا شیشہ میئیں ہوراں آپ گھڑیا ہے اوہدا مُل تول کھول کے ساڈے اگے رکھیو نیں:

ہر ہر قسم خوشی دی اس وچ ہر ہر قوم غماں دی
سننے والے پاون ایتھوں خواہش جیہناں کماں دی
آدمیاں دے راہ طریقے جن پریاں دے چالے
عیش خوشی دے ساجے باجے درد دُکھاں دے نالے
بادشاہی تدبیراں گھنیاں دولت فوج مثالے
بُخل سخاوت ظلم عدالت غفلت سُرت سنبھالے
جوش خروش ندی دے بُہتے ٹاپو سیر جنگل دے
رُڑھنا ترنا اُڈنا ڈھینا ذکر ایتھے ہر گل دے
عاجزیاں بیکسیاں گھنیاں حالت دیس بدیسوں
ویسوں ویس عجائب اس وچ کیا بھورے کیا کھیسوں
کوہ قافاں دے پتے نشانی غاراں شہر اجاڑاں
کلر شور بغیچے نالے میوے تے پُھلواڑاں
رستم دستی حال شکستی دہشت بھاج دلیری
خوف اُمید محمد بخشا اس وچ گھنی گھنیری
بات مجازی رمز حقانی ون وناں دی کاٹھی
سفر العشق كتاب بنائی سیف چھپی وچ لاٹھی
جیہناں طلب قصے دی ہوسی سُن قصہ خوش ہوسن
جیہناں جاگ عشق دی سینے جاگ سویلے روسن
میئیں ہوریں اپنے شیشے وچ جیون وسن دیاں ساریاں رنگاں نوں سہارن دا چج بھر کے مڑ آپ اک ولے ہو بیٹھے ہن تے اخیرلے شعر وچ ساری گل ویکھن والے دی آکھ تے چھڈ دتیو نیں۔ ایس ٹکڑے دے دوویں اخیرلے شعر گوہ گوچرے ہن۔ پہلے وچ آپنی رچی نوں اک تے ون وناں دی کاٹھی آکھ کے ساڈا دھیان مڑ رُکھ ول تے باغاں دی ہریالی اندروں لشکدے سورج ول پرتایو نیں ۔ تے نالے اوہناں ساریاں وچاراں نوں جیہناں دا ویروا اسیں کردے آئے ہاں "گُپتی" والی اکو رمز نال تلوار کر چھڈیو نیں "گُپتی" (اوس سوٹی نوں آکھدے ہن جیہدے اندر تلوار لُکی ہوندی ہے)۔ ایتھے محمد بخش ہوراں آپنی کتاب نوں گُپتی آکھیا ہے ۔ رمزاں والی گُجھی تلوار لفظاں دے کھولڑ وچ لُکی بیٹھی ہے۔ پر اُتوں ویکھیاں نمانی تے بے پرانی لاٹھی ای دسدی ہے۔ تلوار دی سٹ اوسے اُتے ہوندی ہے جیہڑا اُتلے کھولڑ نوں لاہ کے ویکھے۔ اک ہور گل۔ لفظ تے رمز ، حیاتی دا ظاہر تے باطن، انج اک جُسّا ہوئے پئے ہن جیویں گُپتی دے اِکّو وجود وچ لاٹھی تے تلوار ۔ جیوں پُھل پتراں وچ تے چٹیائی اکھراں دی کالک وچ تے سورج رُکھاں دی چھاں وچ ۔ جو کچھ باہر وار پیا دسدا ہے سچا اوہ وی ہے پر اوہ اک اندرلے اُچیرے سچ نوں اُجاگر کرن لئی آپ جھوٹھا ہو جاوندا ہے۔ ہُن اخیرلا شعر پڑھو تے دونہاں مصرعیاں دے پینترے وچ فرق ویکھو۔ ایس فرق دا وی گپتی والی گل نال سبندھ ہے :
جیہناں طلب قصے دی ہوسی سُن قصہ خوش ہوسن
جیہناں جاگ عشق دی سینے جاگ سویلے روسن
پہلے مصرعے دی بنتر اصلوں سدھ پدھری تے بے گنی رکھیو نیں ۔ لفظاں دا ورتارا اُکا ای عام سبھا دا ہے۔ اُتوں س دی واج نوں مصرعے دی سدھ پدھری بنتر وچ انج انیو نیں پئی مصرع قصے نوں قصہ کر کے پڑھن والیاں دے پھوکے تے بے قدرے سواد دی نقل بن گیا ہے۔
پہلے مصرعے دے پھوک ہیٹھوں دوجا مصرع اندر ورتی دی اگ ہو کے نکلدا ہے۔ ایہدے وچ اندرلے سُتّے اُدم نوں ہلونن والیاں ونگاراں ہن ۔ میئیں ہوریں لفظ "جاگ" نوں دوہرا کے کیہی جادو دی کلا جگا گئے ہن ۔ قصہ چروکنا مُک مکا گیا۔ قصے کہانی دا اُپرلا سواد لین والے نچنت ہو کے گوڑھیاں نیندراں پئے ماندے ہن۔ رات مُکن تے آئی ہے پر جیہناں کہانی دے اندر لہہ کے ڈٹھا اوہ
نت دا انیندرا سہیڑ بیٹھے تے اوہناں دے اتھرو چڑھدی سویر نوں پئے تریلدے ہن۔ انج لگدا ہے جیہڑی گُجھی تلوار محمد بخش ہوراں سانوں پہلوں دسی آہی اوہ ایس شعر وچ لکڑ دے کھولڑوں آن کڈھیو نیں۔ اک مصرع کھولڑ ہو کے وکھرا تھی گیا تے دُوجا تلوار بن کے پیا لہردا ہے۔
محمد بخش ہوراں دے وچار تے اوہناں دی کلا دا سبھا ای ایہو جیہا ہا پئی اوہناں نوں لگن لہر والے تے سُرت سنبھالے والے پڑھن سُنن والیاں دی لوڑ آہی تے مناجات وچ جیہڑا جھورا اوہناں دیاں گلاں وچ دسدا ہے اوہ ایسے کارن ہے پئی ایہو جیہے پڑھن سنن والے اوہناں نوں ورلے ای لبھدے ہن ۔ کتاب دے انت نیڑے جد محمد بخش ہوریں پرکھ تول والے سوال ول وت آوندے ہن تاں سچجیاں پڑھن والیاں بارے گل ہور کھلردی ہے۔ اینی لمی نظم مکاون لگیاں شاعر دا دھیان وچھوڑے ول جاوندا ہے تے وچھوڑیوں موت ول :
رل بیٹھن دی گھڑی غنیمت پوگ فراق عزیزاں
پر رل بیٹھن والی گل کر کے اوہ مُڑ اوسے سوچے پے جاوندا ہے جیہڑی ہر ویلے اوہنوں ٹھنگدی رہندی ہے۔ اوہ کیہڑے "عزیز" ہن جیہناں نال میں رل کے بہہ سکناں ۔ اوہ کیہڑے لوک ہن جیہناں دی پرکھ اگے میں آپنی کلا دا کھلار کھلاریا ہے۔ سُچجی پرکھ کیہ ہوندی ہے تے کیویں کر سکیدی ہے۔ ایہناں گلاں دا جواب کجھ مناجات وچ دسیا ہاتے ایتھے آن کے کجھ ہور اگے ٹوریا ہے۔
پنکھی خوش آواز ہزاراں جو باغاں وچ بولن
شاعر گھنے اوہناں تھیں ہوئے سخن جواہر تولن
روشن شمع مشالاں جتھے ہور چراغ اُچیرے
کیہ چواتی تیری اوتھے کہسن رَکھ پریرے
جیہناں صرافاں اگے رُلدے لعل جواہر پَنے
کچے منکے ویکھ اساڈے کد اوہناں دل منے

سہی ایہہ ہویا پئی محمد بخش ہوراں دی جاچے شعر کلا دی پرکھ کچہری اوہ اُچے گنی ہن جیہڑے اوہناں توں اگے ہو گُزرے ہن۔ کلا دے گُن دی سدا چلدی ریت ای نویں کلا کار لئی سبھ توں وڈی اتے اوکھی کس وٹی ہے ۔ ایہہ میئیں ہوراں دا چج سمجھو پئی او انج نیوں کے پنجابی ادب دی ریت آگے آئے ہن پر ایس نیون وچ آپنے گُن دا یقین وی ہے :
شاعر بہت پنجاب زمیں دے ہوئے دانش والے
کافی باراں ماہ جیہناں دے دوہڑے بیت اُجالے
ہکناں جوڑ کتاباں لکھیاں قصے ہور رسالے
کدھر گئے اوہ سنگ محمد کر کر ویکھ سنبھالے
مناجات دیاں شعراں وچ پڑھن سُنن والیاں دی جیڑی مجلس دے اجڑن دا میئیں ہوراں نوں دُکھ ہا اوہ مجلس کتاب دے انت وچ اوہناں آن لائی ہے تے آپنا کھٹیا وٹیا ایس مجلس اگے رکھ کے آپ وی اک نُکرے بہہ گئے ہن ۔ ایہہ گزریاں سمیاں دے جیوندیاں شاعراں دا اکٹھ ہے۔ ایہناں شاعراں نوں محمد بخش ہوراں "سنگ" آکھیا ہے تے نال ای سنبھالے والی گل کر کے ایہہ وی دس چھڈیا ہے پئی نویں کلاکار نوں اپنی شاعری دی ریت دے سارے ونو دن گُناں نوں سیاننا تے جاچنا پیندا ہے۔ نویں شاعر دی کرت آپنے آپ نوں پچھلیاں وڈیاں کولوں پرکھاوندی وی ہے تے اوہناں نوں پرکھدی وی ہے۔ وت میئیں ہوریں شیخ فرید توں ٹُر کے احمد یار اتے آن کھلوتے ہن تے مڈھوں لاء پنجابی شاعری دی کُل ریت دا سنبھالا کر کے سانوں وکھایو نیں۔ (سنبھالے دے لفظ اندر پرکھ وی آ جاندی ہے تے پڑچول وی ) کوئی پنجاہواں شعراں وچ چالیہاں کو شاعراں دے ناں گن چھڈے ہن۔ گل ہر اک بارے مِن تول کے ای کیتی ہے۔ کوئی کُھلا ویروا نہیں کیتا۔ کِتے کِتے کسے شاعر دی سلاہنا تے ظاہر داری دا رنگ اجیہا چاڑھیو نیں پئی اصل ہیٹھوں صاف پئی لبھے ۔

پر کئیاں شاعراں نوں اوہناں دلوں وجہوں سلاہیا ہے تے جیہڑے گُن اوہناں گِنے ہن ، اوہناں توں سہی ہوندا ہے پئی میئیں ہوراں دے اپنے سریر اندر پیر محمد توں لاء وارث تیکر تے پیلُو توں لاء سلطان باہو تیکر ہر رنگ نوں سہارن تے سمجھن دا حوصلہ آہا۔ بہتا اوہناں شاعر دے اندرلے رس نوں تے سُنن والے اُتے اوہدے اثر نوں مونہہ رکھیا ہے۔ جیویں :
بلھے شاہ دی کافی سن کے ٹُٹدا کفر اندر دا
مکدی ایہہ پئی محمد بخش ہوراں آپنی کتاب دے انت جیہڑا آپنے سنگاں نوں ایس حساب نال گِنیا ہے اوہ ایسے کارن ہا پئی پنجابی شاعری دی وڈی ریت نال آپنا سبندھ دسیا جاوے تے ایہہ پکی کیتی جاوے پئی میری کرت نوں پرکھن، پڑھن تے سمجھن دا راہ ایسے ریت راہیں جے۔ ہور کوئی نہیں ۔ ایہہ ایہناں پہلیاں لکھن والیاں دیاں رچیاں ای سن جیہناں محمد بخش ہوراں دی آپنی کایا پروان چاڑھی ۔ جے میئیں ہوریں روپ تے رس اتے گُن تے سوہپن نوں اِک جاندے ہن، جے اوہناں دی نظرے آپنے اندر دا سدھار تے لوکائی وچ گُن دا پرچار اِکو اِی گل ہے ، جے اوہناں نوں آپکی اندرلی کایا دی گُڑھت تے مخلوق دی اُنتی وچ کوئی فرق نہیں دِسدا تے ایہناں ساریاں وِچاراں دا اُسار اوسے رِیت دیاں رچیاں دا فیض ہے۔ ایسے رِیت محمد بخش ہوراں نوں سکھایا پئی ظاہر تے باطن وچ نکھیٹر کیہ ہے تے سبندھ کیہ۔ لفظ تے رمز دا جوڑ کیہ ہے۔ ایسے رِیت اوہناں نوں سمجھایا پئی انت ساریاں گلاں دا اِک اوس اَن ڈِٹھے ست دی بھال تے سنبھال ہے جیہدے ہوندیاں اکھر لفظ ہَن تے نہ ہوندیاں نری سیاہی ۔
جہدے ہوندیاں جیون جیون تے نہ ہوندیاں اصلوں موت ۔

 

سوما: نجم حسین سید ، پرکھ بارے میاں محمد بخش دا وچار ، مشمولہ : سیدھاں ، مجلس شاہ حسین ، لہور ، 1967ء