مواعظِ نوشہ : پنجابی دی موہرلی وارتک / نثر دا نمونہ

مواعظِ نوشہ: پنجابی دی موہرلی وارتک / نثر دا نمونہ
The earliest available sample of Punjabi prose

حاجی محمد نوشہ گنج بخش (1552ء - 1654ء) دے مواعظِ نوشہ نوں پنجابی دی پہلی میسر وارتک(prose) کہیا جاندا اے۔

پروفیسر تجمل حسین صاحب ایم اے ، شعبہ انگریزی ، زمیندار سائنس کالج گجرات آپݨے مضمون "کُجھ مواعظِ نوشہ پیر دے ادبی انگ بارے" وچ لکھدے نیں:

حضرت شریف احمد شرافت نوشاہی دی پُن چھان دے مطابق مواعظ نوشہ دے لکھے جان دا زمانہ 990 ھ اے۔

جناب احمد حسین قریشی احمد قلعداری دے مضمون "حضرت نوشہ پیر دی سمجھاونی" دے مطابق:

اردو شعراں ، پنجابی شعراں تے پنجابی نثر دا مڈھ بنھن والے حضرت نوشہ گنج بخش گجرات دے واسو سن۔

حاجی محمد نوشہ گنج بخش ہوراں دی وارتک دا نمونہ ایس طرحاں اے:

 مواعظِ نوشہ : پہلا وعظ

بابا سائیں والیاں فرمایا اے۔ جو سائیں خود مختار ہے۔ جو مندا ہیس ، سو بندہ ہیس۔ اوہ جیویں رکھے تویں رہیے۔اوس تے کسے دا حکم ناہیں۔ اوہ سب دا حاکم ہے۔ کون سائیں نوں آکھے ائیوں نہیں تے ائیوں کر۔ تے کون سائیں نوں پُچھے جو ائیوں کیوں کیتو۔ سائیں دا حکم ڈاڈھا ہے۔ کافراں دی جند دکھیں عذابیں نکلدی ہے۔ مردیاں کئی ارمان دنیا دے کردے ہین۔ جند اونہاں دی جویں کوئی ندی وچ ٹُبی مار کے اپنے آپ نوں لوکائے۔تِویں لُوں لُوں دے ہیٹھ تے نونہہ نونہہ دے ہیٹھ تے کئی کوٹھڑیاں دے وچ ڈردی چَھپدی لُکدی پھر دی ہے۔ پر ملک الموت اوس دی ٹُبی نال ٹُبی کھائے کے جاہ اپڑدا ہے۔ تاں تے وڈا عذاب ہویا۔ تے مومناں دی جند خوشی نال سوکھی سُکھالی نکل کے اپنے اصلی دیس مقام نوں پہنچدی ہے۔ کیوں جو اوہ تاں دُنیا دی عاشق مشتاق ناہیں۔ ہتھوں پندھاں توں چھٹ پوندے ہین۔ پردیسوں مڑ دیس پہنچدے ہین۔ وطن دی خوشی نال ، پل ڈِھل لاوندے ناہیں۔ تاں تے مومناں دی رُوح واسطے ملائک تسبیحاں کردے عرشوں اُتر آگا لیندے ہین تے بہشت لے جاوندے ہین۔ واہ واہ طالع بخت تِنہاں دے جنہاں نوں ایڈا آدر ملدا ہے۔
بابا ۔ فرشتے تاں ایس دُنیا دے کمان سنوارن نوں کئی بے انت درگاہوں مقرر کیتے ہوئے ہیں۔ جو کم کار بندا تے سوردا ہے ، سو ملائک کردے ہیں۔ مارن تے پھر جواون ایہ بھی حکم نال ہوندا ہے۔ حساب عملاں دا تے جزائیں ایہ بھی امر نال ہے۔

بابا ۔ ہِک پُھوکا اِسرافیل دا بناوٹ دے ڈھاہن والا ، جیوندیاں دے مارن والا ہے۔ تے دوجا پُھوکا ڈھٹھے اُسارن والا تے موئے جواون والا ہے۔ ایہ بھی سبھو حکم نال ہے۔

مواعظِ نوشہ : تریجا وعظ
از حاجی محمد نوشہ گنج بخش (1552ء - 1654ء)

بابا ! جے توں واٹ سچی سِدھی سَوَلّی سوکھی سائیں والیاں دی ملیں ، تاں کدی نہ تُھڑیں تے کدی نہ تھِڑیں ، پر ایہ واٹ سائیں والیاں نال مِلیاں ، سچے ساتھ رلیاں ، سچیاں گلاں سُنیاں سمجھیاں ، سچیاں دے آکھے لگ ٹریاں چلیاں لبھدی اے۔ ایویں سُکھالی ناہیں لبھدی تے ایہہ جو لوک ہور بھُلے بھرمی ہوئے اپنی کُسمجھی نال ٹھبکدے ڈولدے رولدے پھر دے ہین ، سے دُھر دے لکھے نال گھتھے ہوئے ہین۔ وڈیاں بُھلاں وچ پھاتھے ہوئے ہین۔تے گھنیاں بھلویاں دے منہ آئے ہوئے ہین۔ایہناں نوں کائی سار سُدھ ناہیں ایہہ ایویں ٹھبکدے آئے تے ٹھبکدے جاوندے نیں۔ ایہناں کوئی سُوجھی ناہیں لدھی۔ پر بھائی جاں جاں سچا سوہان آگو ہوئے کے ، سچیاں نِویں پتیاں نال واٹ ناں دِکھاوے تاں تاں کویں سُجھیے ایہ سچی گل ہے۔ تے سچی گل ایہو گل ہے۔
ہور کہانیاں بُھلانیاں تے پُھلانیاں نِگُنیاں ہین۔ تاں تے بابا ! سچا ہوئے ، سچیاں نال مل ، سچ من ، سچ کہہ ، سچ نال جیو لائے ، سچ سُن ، سچ جان ، سچ سنجھان تے کُوڑ ولوں منہ نوں ہٹائے لے۔

کی لیسیں سچیا کُوڑ تھوں، کی لے سیں سچیا کُوڑ تھوں
کُجھ چانن ہوئے نہ دُھوڑ تھوں، کی لے سیں سچیا کوڑ تھوں
جو دِسّے سو ٹھِر ہے نہیں، بن سائیں ہور دھر ہے نہیں
ایتھے رہنا کجھ چِر ہے نہیں، کی لے سیں سچیا کُوڑ تھوں
سوما: مواعظہ نوشہ ، مرتّبہ شرافت نوشاہی ، صفحہ 51
اوکھے شبداں دے معنے:
واٹ (راستہ) ،سَوَلّی (سستی ، ارزان) ،ملیں (اختیار کرے) ، تُھڑیں (محتاج) ، تھِڑیں (ڈگمگائے)، سُکھالی (آسانی سے) ،بھُلے (بھولے ہوئے) ،بھرمی(شکی) ،کُسمجھی(نا سمجھی)، ٹھبکدے(بھٹکدے ، گمراہ ، آوارہ ، گم ، بے قرار)، ڈولدے(ڈولتے) ،رولدے (رولنا / بھٹکنا) "دُھر دے لکھے نال" (نوشتہ ء قدرت)،پھاتھے (پھنسے)،گھنیاں (بہت زیادہ)،بَھلویاں(بھلاوہ ، فریب) ،سار(خبر)، سُدھ(آگاہی ، علم، واقفیت) ،ایویں(ایسے ہی)، ٹھبکدے، سُوجھی (سمجھ) ، سوہان (واقف کار)، آگو (رہنما / پیشوا) ،نِویں (آگاہی) ، سُجھیے(سمجھیے) ، بُھلانیاں(بُھول میں ڈالنے والی) ،پُھلانیاں(مغرور کرنے والی) ،نِگُنیاں (بے گُن ، بے معنی) ، سچ من (مان لے) ،جیو (طبعیت ، جان ، روح ، دل)، "منہ نوں ہٹائے لے" (منہ موڑ لے)۔

ڈاکٹر محمد سلیم آپݨے پی ایچ ڈی دے مقالے "پنجابی نثر دی ٹور؛ تحقیقی جائزہ" وچ نوشہ ہوراں دے وعظاں دی شبداولی بارے لکھدے نیں:

نوشہ ہوراں دے وعظاں وچوں نکھیڑی گئی کجھ شبداولی جو اوہناں نے دوجیاں زباناں توں ورتی ہے تے پنجابی دے جیہڑے لہجیاں نوں اپنی لکھت اندر سمویا ہے۔ اوس دی تفصیل ایس طرح ہے:

عربی فارسی شبداولی دا ورتارا:
اللہ تعالی ، قرآن مجید ، کلمہ طیب ، عذاب ، کفر ، ظلم ، مرشد، فقیر ، عبادت، صلوت،خمس ،موت، علم ، کسب،قناعت ، غضب، پیغمبر ، صلاح ، آدر، ما ، است وغیرہ

ہندی سنسکرت تے برج بھاشا دی ورتوں:
سار ، انت ، دھیرج ، سکھر ، ناہیں ، سبھسے ، کسمجھی ، گھتھے ، بھنڈار ، راج ، دھن وغیرہ

لہندی شبداں دا ورتارا:
کائی ، سنگسی ، کھڑوسی ، جیوسی ، آوسی ، ہک ، ہیسی ، آکھیوسی ، تھوں ، ڈٹھوس ، کان، جھلیو ، کیتو وغیرہ ہن