وارث دی نقل (نجم حسین سید)

 

وارث دی نقل

(نجم حسین سید)

​

کتاباں وِچوں کتاب وارث دی ہیر ہے۔ایس کارن نہیں پئی مغربی پاکستان تے شمالی ہندوستان وِچ گھرو گھری اُٹھدیاں بہندیاں ایہدیاں دساں پیندیاں ہن تے مذہبی کتاباں چھڈ کے ہور کِسے کتاب دی اینی ورتوں نہیں ہوندی۔ سگوں ایس کر کے پئی ایہناں گلاں دے ہوندیاں سندیاں جے شہر دی کِسے دکان تے لبھن جاؤ تاں دُکاندار تہاڈے مُونہہ ول ویکھے تے جے کِسے واقف دے گھر وِچ نظریں پے جاوے تاں تسیں اوہدا مُونہہ پئے ویکھو۔ شہراں وِچ گھٹ لوکاں ہیر نوں کتاب دی شکل وِچ ڈِٹھا ہے۔

ساڈے ملک وِچ ہیر بارے کھوج پڑچول تے جو ہے سو ہے کُجھ چر پہلاں تاں بزار وِچ کوئی نسخہ ای رلے باجھوں نہیں سی لبھدا۔ ایہناں سارِیاں گلاں دے پِچھے ساڈے اندرلے وسیب دی تاریخ مُونہہ کجی بیٹھی ہے تے ایہہ گھنڈ اکلیاں ہو کے ای لاہیے تاں لہندے ہن۔ ایس ویلے جیہڑی گل میں کرنی سی اوہ ایہہ ہے پئی اینیاں اوکڑاں ہوندیاں وی وارث نوں پڑھن سُنن والیاں دی کدے تھوڑ نہیں ہوئی۔ جے تھوڑ ہے تاں ایس گل دی پئی ہیر دے پڑھن سُنن والیاں دے جیہڑے ترے چار پکے پیڈے دھڑے بجھے ہوئے ہن اوہناں دھڑیاں توں وکھ ہو کے پڑھن والا کوئی وِرلا ای نظریں پیندا ہے۔

عام تاں ہیر نوں اِک دُکھانت پریت کہانی سمجھیا جاوندا ہے۔ پر اِک وڈا دھڑا پُورا یقین کیتی بیٹھا ہے پئی اصل وِچ وارث سلوک دِیاں رمزاں دا ویروا کیتا ہا جیہنوں عاماں لوکاں قصہ کر چھڈیا ہے۔ اِک نِکا دھڑا اوہناں سیانیاں دا ہے جیہڑے آکھدے ہن پئی وارث اصلو اصلیں کہانی راہیں لوکاں نوں چنگے ورتارے تے نیک سبھا دی مت دِتی ہے تے سانجھے وسیب دیاں پُرانیاں قانوناں دی رکھیا کیتی ہے۔ ایہہ گل وکھری ہے پئی ایس دھڑے دے سیانے وی آپنے بچیاں دیاں ہتھاں وِچ 'ہیر' دیندیاں سنگدے ہوون۔ اِک نِکا پر ڈھیر سیانا دھڑا اوہ ہے جیہدی نظر وِچ 'ہیر' اِک وڈا تے سنگھنا جنگل اے جیہدے وِچ ہر وچار تے ہر جذبہ کھپ جاوندا ہے۔ وارث پریت کوی وی ہے تے سالک وی اتے اخلاق دا پرچاری وی تے ہور سبھے کُجھ وی۔ اوہنے ہر سبھا دی لوڑ پُوری کرن لئی 'ہیر' لکھی آہی۔

وارث بارے ایہناں وکھو وکھ سوچاں دے سبب کھوجن بیٹھو تے اِک وکھرا لیکھ لکھیا جا سکدا ہے پر اِک گل صاف ہے پئی ایہناں ساریاں سوچاں وِچوں کوئی وی وارث دی ہیر دے اصلے نوں نہیں اپڑدی- بس باہروں باہر پِھر پِھرا کے لنگھ جاوندیاں ہن۔ہر دھڑا آپو آپنیاں سوچاں ساراں دے پُرانے سچے مُونہہ رکھی بیٹھا ہے تے 'ہیر' نوں ایہناں سچیاں وِچ ڈھالن دا جتن پیا کریندا ہے۔تے جیہڑی ڈاڈھی سوکھی جیہی گل آہی پئی ہیر دے آپنے اصلے نوں گوہ نال ویکھیا جاوے اوہ ہن ڈاڈھی اوکھی تھی گئی ہے۔

ویکھن نوں 'ہیر' دی کہانی کوئی نویکلی کہانی نہیں سگوں ایہہ نقشہ اُکا انجے ای ہے جیویں پُرانیاں پریت کہانیاں دی رِیت ٹری آوندی ہے۔ پیو دیاں لاڈاں وِچ پلیا پتر پیو دے مرن پچھوں بھراواں بھرجائیاں دے سلوک دا اکیا گھروں نکل ٹردا ہے تے دریا پار کر کے سوہپن دی دیوی نال اکھاں جا لاوندا ہے۔ کُڑی دے ماپے کُڑی دی بانہہ تاں پیسے والیاں دے ہتھ پھڑا دیندے ہن تے عاشق لائی دی لج پالن لئی ویس وٹا کے کُڑی دے مگر جا اپڑدا ہے تے کُڑی اوہدے نال اُدھل جاوندی ہے۔ تے اگوں اُدھالے دا انت دونہاں دی موت۔ پریت کہانی دے ایس پُرانے تے ڈھیر جانے پچھانے نقشے نوں ای خالی ویکھو تے وت وارث نوں پڑھن سُنن والیاں ساریاں دھڑیاں دے وچار وارو واری ایہدے اُتے مڑھ کے ویکھ لوو، ٹھیک ای جاپدے ہن۔ پر ویکھن والی گل تاں ایہہ ہے پئی وارث دی 'ہیر' نِرا ایہہ نقشہ ای نہیں۔ ایہہ نقشہ تاں وارث دے ہتھ وِچ مسالہ سی۔ وارث دا کمال تاں اوہ اٹکل ہے جیہدے راہیں وارث ایس نقشے نوں آپنے مطلب لئی ورتدا ہے۔

وارث دی ہیر اِک نقل اے۔ نقل (نکل) اجیہے سانگ نوں آکھدے ہن جس راہیں سوجھوان کلا کار جگ دے کُوڑ نوں بھنڈدے ہن۔ وارث نے ایس نقل دی اُساری وِچ ڈھنگ ایہہ ورتیا پئی بندے دے اِک وچار نوں اوہدے دوجے وچار نال، اِک جذبے نوں دوجے جذبے نال، مُونہہ دیاں اُچیاں بولاں نوں ڈِھڈ دیاں دڑ وٹیاں گنجھلاں نال، باہر دے ورتارے نوں اندر دے کھلارے نال اِنج بھڑایا پئی اوہدے نال دو واجاں جمن۔ اِک تاں ہاسے ٹھٹھے دی اُچی اُگھڑدی واج جیہڑی سُنن والے نوں اِکو واری پھڑ کے ہلون دیندی ہے تے دُوجی دکھ ونی سوچ دی واج جیہڑی ہولی ہولی پرچھاویں وانگوں بندے دے اندر ڈھلدی جاوندی ہے تے اِنج لگدا ہے جیویں وارث دا ہاسا وی اوہدی ایس سوچ دا ای اِک پکھ آہا۔

جِتھے بندے دے جذبے، وچار، اوہدے ظاہر باطن، اوہدے وسیب دے سانجھ والے تے اکلاپے والے رُوپ آپو وچ بِھڑدے ہن اوتھے نالو نال ای اوہدے گل کرن دے ڈھنگ، اوہدِیاں سینتاں تے اوہدے مُہاندرے دے رنگ وی اِک دُوجے نال ٹکراوندے ہن۔ کِتے کِتے تاں ایہہ ٹاکرے کھلیاں رنگاں وِچ صاف پئے لبھدے ہن پر بہتا وارث ایہناں نوں گجھیاں ای رکھدا ہے۔ جس وسوں وِچ وارث ہیر تے رانجھے نوں وساوندا ہے اوہدا ورتارا تاں پیسے تے نفعے کنفعے دا ورتارا ہے۔ ہیر رانجھے دے دوالے دا کوئی واسی آپنے نفعے کنفعے توں وکھ ہو کے نہیں سوچدا۔ کیہ یاری کیہ ساکاچاری، بندے دے ہر کچے پکے سانگے دا مُڈھ تے اخیر ایہو اصول ہے پئی ہر تول وِچ آپنا پلا بھارا رہنا چاہیدا ہے۔ ہر حیلے آپنا کم کڈھنا تے ٹورنا چاہیدا ہے۔ تے جس ویلے مطلب نکل آوے اوس ویلے سانگے دا بھار موڈھیاں تے اینویں نہیں چکی پھرنا چاہیدا۔ وارث دی دنیا وِچ ہر بندہ دوجے دا مُل اِک عام اوزار توں ودھ نہیں پاوندا۔ دُوجا وڈا قانون ایس وسوں دا ہے دھونس۔ جیہڑا وچار بندے دے آپنے مطلب لئی چنگا ہووے اوہنوں اوہ کُل خدائی واسطے ٹھیک جاندا ہے تے اوہنوں کُل خدائی اُتے لاگو کرن نوں آپنا حق سمجھدا ہے۔ تے جیہڑا وچار یا جذبہ اوہدے مطلب نال بِھڑدا کھیہندا ہووے اوہدی اوہ کِسے تھاں وی منتا ہوندی نہیں ویکھ سکدا۔

دھونس دے نالو نال وارث دی وسوں جُھوٹھ دا وی پالن کریندی ہے۔ ہر پدھر تے ہر رُوپ وِچ آپنے نیویں جیہے مطلب نوں اُچیاں اُچیاں گلاں وِچ ولھیٹ کے اگے کرن والے بندے ڈھیر لبھدے ہن۔ جیہناں گُناں دی منتا لوکائی وِچ چروکنی ہوندی آوندی ہے آپنے مطلب لئی اوہناں نوں ہر ویلے مُونہہ دھریا جاوندا ہے۔ ایسے ڈھول دا پول وارث دی نقل دِیاں چوبھاں کھولدیاں ہن۔
نظم دی مُڈھلی پِڑی وِچ وارث سانوں تخت ہزارے کھڑدا ہے تے موجو چودھری دے گھر نال ساڈا ٹاکرا کراوندا ہے:

اِک تخت ہزاریوں گل کیجے جتھے رانجھیاں رنگ مچایا ہے
چھیل گھبرو مست اربَیلڑے نیں سُندر اِک تھیں اِک سوایا ہے
کیہی صفت ہزارے دی آکھ سکاں گویا بہشت زمین تے آیا ہے

موجو چوہدری پنڈ دی پانڈھ والا چنگا بھائیاں دا سردار آہا
اٹھ پتر دو بیٹیاں تس دیاں سن وڈا ٹبر اتے پروار آہا
بھلی بھائیاں وِچ پرتیت اُسدی منیا چوترے اُتے سرکار آہا

دُوروں ویکھن نوں ایہہ تصویر تخت ہزارے دی کیہی من کھچویں ہے۔ ڈھیر سوکھا تے کھلے سبھا والا وسیب ہے۔ حیاتی وِچ ٹوہر وی ہے تے سوہپن وی۔ موجو چودھری دا باغ پروار وسدا رسدا ہے تے سارا پنڈ قبیلہ اوہدی چھتر چھاں ہیٹھ موجاں پیا ماندا ہے۔ مُکدی ایہہ پئی تخت ہزارہ کیہ ہے بہشت بھوئیں اتے ڈھل آیا ہے۔ پر ایہہ تصویر بس دوروں ای ویکھن جوگی ہے۔ جے کول جاؤ تاں ایسے بہشت وِچوں شریکے دے ساڑ دِیاں شوکراں کنیں پیندیاں ہن۔ موجو چودھری دی وڈیائیاں والی ہستی ہے جیہدے نال حیاتی دا قدر ہے تے اوسے دی چھاں ہیٹھ دھیدو دے بھرا ہن:

باپ کرے پیار تے ویر بھائی ڈر باپ دے توں پئے سنگدے نیں

جانو وارث آپ بہشت بھوئیں تے اتاریا تے مُڑ آپے اوس وِچ سپ چھڈ دتے۔ انج تاں ایہہ بہشت وِچ سپ والی رمز وارث اجیہی اٹکل نال ورتی ہے پئی گوہ کیتیوں باجھ دِسدی وی نہیں۔پر ایسے اِکو گھنڈی وِچ وارث حیاتی بارے آپنے سارے وچار سمیٹ گیا ہے۔پگ پگ سانوں حیاتی دے دو پکھ اوہدی کتاب وِچ کولو کول دھرے پئے لبھدے ہن۔ اِک تے باہر باہر دا سوہنی شان والیاں لشکدیاں نعریاں والا تے دُوجا اندر خانے کوجھے تے ہوچھے وپار دا۔ایسے اندرلے پکھ نوں دھیدو دے بھراواں بارے اِک سطر وِچ ٹھپیا ہے:

وارث شاہ ایہہ غرض ہے بہت پیاری ہور ساک نہ سَین نہ انگ دے نیں

ایس سطر دے اخیرلے ادھے وِچ واج اِنج کھچدی تے اِنج ڈھیندی ہے جیویں دھیدو دے بھراواں حیاتی دیاں ساریاں رس والیاں رُوپاں توں مُونہہ موڑ کے موت ول کر لیا ہووے- واج دی ایس کِھچ لٹک وِچ اِک اداسی وی رمکدی ہے، گیان دی اداسی۔
کہانی دا پُورا گیڑ گڑنوں پہلاں وارث اِک ہور تصویر راہیں آپنے وسیب دا مُہاندرا وکھاوندا ہے۔رات کٹن لئی رانجھا مسیتے جا وڑدا ہے۔ مسیتاں مُڈھ قدیم توں راہ ہارے پاندھیاں دے سر دا چھت ہوندیاں ہن۔ وارث جیہڑی مسیتے رانجھے نوں واڑدا ہے اوہدی گھڑت بنت دی مثال نہیں تے درس وی اوتھے اخلاق دیاں پُرانیاں چونویاں کتاباں دا ہوندا ہے۔ پر وڈے ناں تے شان والی ایس مسیت وِچ اِک گھروں بے گھر راہی دا کوئی قدر نہیں۔ عمارت دا سوہپن وی ظاہر دا ای ہے تے مُلاں وی ظاہر دا پجاری ہے۔ اوہنوں رانجھے دا باہرلا حال نہیں بھاوندا، نہ اوہدے کپڑے، نہ اوہدی ونجھلی۔ نظم دی ایہہ پِڑی تخت ہزارے والی مُڈھلی پِڑی نال چوکھی رلدی ہے۔ ایتھے وی وارث پہلوں ظاہر حال دی ودھا چڑھا کے شان دسدا ہے تے مگروں اندروں اصل دی گُھنڈی کھول کے کُوڑ دے اُچے اُسارے نوں ٹھٹھے دے وس پا دیندا ہے۔ ایتھے وارث دی نقل والی اٹکل دا جوبن ہے۔پہلوں مسیت دی باہرلی سوبھا ویکھو تے خیال وِچ ایہدے نالدی دُوجی تصویر اُگھڑدی ای نہیں:

مسجد بیت العتیق مثال آہی خانہ کعبیوں ڈول اُتاریا نیں
گویا اقصٰی دے نالدی بھین دُوئی شاید صندلی نور اُساریا نیں

پر ایہناں دونہاں سطراں نوں نیجھ لا ویکھو۔ ایہناں دی بنتر وِچ ای وارث کُجھ اجیہیاں سینتاں اُن گیا ہے جیہناں وِچوں ہولیاں ہولیاں ٹِچکراں کِھڑدیاں دِسدیاں ہن۔ دُوجی سطر وِچ 'گویا' تے 'شاید' دیاں ترکیباں جڑ کے پہلوں کیتی صفت دے رنگ اُتے ٹِچکر دا اجیہا چھٹا ماریوس جیہڑا پِھکا ہوندیاں وی ڈھیر گُوڑھا ہے۔ اٹکل اوہو ای ہے جیہڑی اگے ویکھ آئے ہاں:

کیہی صفت ہزارے دی آکھ سکاں گویا بہشت زمین تے آیا ہے

تُکاں وِچ 'نیں' والی سینت اوہناں لوکاں ول ہے جیہناں رل کے مسیت اُساری ہے۔ ایس واسطے مسیت دی ایس سلاہنا وِچ اصل سٹ لوکاں دے عام ورتارے اُتے ہے جیہڑے دِین دھرم دِیاں باہرلیاں رسماں رِیتاں نبھا کے ساریاں گُناں دی مالکی سانبھ لیندے ہن تے باقی عمر ڈاڈھے رجے رجے پِھردے ہن۔ سٹ کرن لئی کوئی دُوجی گل نہیں کرنی پئی، ڈھنگ ای اجیہا ورتیا ہے پئی اِکو گل وِچ سبھو کُجھ آجاوے۔

جس ویلے رانجھا مُلاں نال بِھڑ پیندا ہے تے اوہدیاں بولاں وِچوں مسیت دی ایس سلاہنا ول سینتاں اُلردِیاں ہن:
باس حلویاں دی خبر مُردیاں دی نال دعائیں دے جیوندے ماردے ہو
شرع چا سرپوش بنایا جے روادار وڈے گناہگار دے ہو
وارث شاہ مسافراں آیاں نوں چلو چل ہی پئے پکاردے ہو

دُوجی سطر وِچ سرپوش والی سینت حلوے دی باس ول وی ہے تے مُردے دی قبر ول وی کیونجے سرپوش دونہاں نوں ڈھکدا ہے۔ شرع دا پھوکا نبھا کیہ کُجھ کجن لئی کم آوندا ہے اِکو رمز وِچ دس گیا ہے تے جیہڑی سرپوش دی بہوں راکھی ہوندی ہے اوہدا سبب وی دس دتوس۔ اوہ پیار جیہڑا ہیٹھ کجیاں شیواں نال ہے۔

ایس سارے مناظرے اُتے وارث کُھلاتے مُونہہ بھرواں ہاسا کھنڈایا ہویا ہے۔ ایہہ ہاسا اوس وِتھ وِچوں اُگھڑدا ہے جیہڑی رانجھے تے مُلاں دے گل کرن دے ڈھنگ وِچ ہے۔ پردیسی مُنڈے نوں دباون تراہن لئی مُلاں آپنی گھڑی گھڑائی تے پکی زبان دا پُورا زور مریندا ہے۔ اوہ ڈاڈھی بنا لمکا کے گل کریندا ہے:

گھر رب دے مسجداں ہوندیاں نیں ایتھے غیر شرع ناہیں واڑیئے اوئے
کُتا اتے فقیر پلیت ہووے نال دُریاں دے بنھ ماریئے اوئے
نِیواں کپڑا ہووے تاں پاڑ سٹیے لباں ہون دراز تاں ساڑیئے اوئے
وارث شاہ خدا دیاں دُشمناں نوں دُوروں کُتیاں وانگ دُرکاریئے اوئے

ایس کلام دا مُہاندرا پیا دسدا ہے پئی مُلاں دا دبکا تاں جیہڑا ہے سو ہے شاعر دا اصل مطلب مُلاں ہوراں دے اصلے دی نقل بناون دا ہے۔ پر ایہہ نقل پُوری رانجھے دے جواباں نال ہوندی ہے۔ رانجھا آپنے جواباں وِچ کدی مُلاں دا سانگ لاوندا ہے تے کدی مچل مار کے اوہنوں اجیہیاں لُوہن والیاں پُچھاں پُچھیندا ہے:

سانوں دس نماز ہے کاس دی جی کاس نال بنا کے ساریا نیں

ایس سطر دی تُک سانوں مُڑ مسیت دی سلاہنا والیاں سطراں ول کھڑدی ہے تے اِنج شاعر نقل دِیاں ساریاں پڑیاں نوں اِک دوجے نال گنڈھدا ٹُریا جاوندا ہے۔ مسیتوں نکل کے چنانہہ دے کنڈھے ول آؤ تاں وارث آپنے وسیبے دی اوہو تصویر اِک ہور رنگ وِچ وکھاوندا ہے۔نفعے کنفعے دی کھیڈ اُتے ہُن توڑیں جیہڑے پڑدے پئے ہوئے سن لُڈن ملاح آن کے اوہ وی لاہ سٹے ہن- لُڈن ملاح آپنی اندرلی نیت اُتے نہ دھیدو دے بھراواں والے اُتلیاں اُتلیاں مِٹھیاں بولاں دے پڑدے پاوندا ہے تے نہ شرع والے سرپوش دی مُتھاجی کریندا ہے۔ ایتھے وارث آپنے وسیب نوں ننگیاں کر کے ساڈے ساہویں کھلیاردا ہے تے اسیں کدیں ایس ننگ مننگی تصویر نوں ویکھدے ہاں تے کدیں اوہناں پڑدیاں نوں جیہڑے پہلاں تاں ہاسے ٹھٹھے دیاں ہُجھاں نال ہلدے سرکدے سن تے ہُن اصلوں لتھ کے پرانہہ پئے ہوئے ہن۔

لُڈن دی وڈھی خوری تے ہُوڑ مار دی کھٹی نوں کوئی سنگ نہیں۔ اوہنوں ہِینا کم کریندیاں کِسے سوہنے جُھوٹھ نوں مُونہہ دھرن دی لوڑ نہیں۔ اوہدا واہ چنانہہ دِیاں چھلاں اگے چڑھے بے وسے پردیسیاں تے پاندھیاں نال ہے تے اوہ بِنا ول ولھیٹ دیوں اوہناں نال جیویں چاہوے ورت سکدا ہے۔

لُڈن دی تصویر وارث اِکو سطر وِچ کِھچ دِتی ہے:

وارث شاہ میاں لُڈن وڈھی کپن کُپا شہت دا لدیا بانیاں نیں

ایس تصویر وِچ دو رمزاں ہن، اِک بانیے دی تے دُوجی مکھیر دی۔ ہوراں دی رت دے نِکے نِکے گُھٹ کِھچ کے آپنا گھر بھرن لئی ایہہ دوویں اِکو ہن تے آپنے کم دا پھل دونہاں دے نصیب نہیں ہوندا۔پھیر ماکھیوں دی مٹھاس اِک پاسے تے مکھی دا ڈنگ تے لُڈن دی جِیبھ دی کُٹرتن دُوجے پاسے۔ فرق ایہہ ہے پئی جیہڑی گل مکھیر وِچ قدرت دا کم نظر آوندی ہے، اوہو بانیے وِچ وڈا کوجھ بن کے دِسدی ہے۔ وارث بندے دے کوجھ نوں قدرت دے کم دے نال رکھ کے اوہنوں سانواں کر گیا ہے تے آپنی سٹ دے پھٹ نوں آپنے وچار دی موج نال میل گیا ہے۔ اُتوں اِنجے ای جاپدا ہے جیویں اوہنے لُڈن دی شکل وجہ بارے اینویں ہولی جیہی ٹِچکر ای کیتی ہووے۔

لُڈن دے ٹاکرے توں تھوڑا ای پہلوں نظم دی اوہ مشہور پِڑی آوندی ہے۔ جیہدے اندر وارث نے آپنی وسوں وِچ چڑھدا دینہہ وکھایا ہے۔ چیتیاں وِچ سدا کُھبے رہن والیاں بولاں وِچوں بول ہن:

چڑی چُوکدی نال جاں ٹُرے پاندھی پئیاں دُدھ دے وِچ مدھانیاں نیں

وارث دی ایہہ سویر وی ہمیش چیتے وِچ کُھبی رہن والی سویر ہے۔ ایس سویر وِچ اچنبھا گل کوئی نہیں اِک عام ویکھی ورتی ہے تے ایہو ای ایس نقشے دا اصل گُن ہے۔ وارث جیون دیاں عام گھروکی رُجھاں نوں اِک سطر وِچ پُرتا ہے تے اِنج پُرتا ہے پئی ایہناں عام رُجھاں وِچ اِک نویکلا گُن دِسن لگ پیا ہے۔ رُکھاں وِچ چُوکدیاں پکھیرواں پیَہیاں وِچ جاندیاں پاندھیاں تے گھراں وِچ کمیں لگیاں جنانیاں وِچ چڑھدے سورج دا اُدم ہے، اجیہا اُدم جیہنے بندے دے آپنے کم تے لوکائی دے کم تے قدرت دے کم نوں اِک اٹُٹ سبندھ وِچ بنھ کے اِک کر چھڈیا ہے۔ پر اجے ایہہ سبندھ ساڈیاں اکھاں ساہویں ہویا ای ہے تے لُڈن آن کے ایہنوں بھنن لگ پیندا ہے۔ وارث دی نظرے بھوئیں توں عرش ول اُٹھدیاں تے عرشوں بھوئیں اُتے ڈھیندیاں چِر نہیں لگدا۔

مُکدی ایہہ پئی رانجھے ہیر دے میلوں پہلاں وارث نے مطلب پُجاری وسیب دا نقشہ پُورا کر چھڈیا ہے۔ ایس وسیب دا مُہاندرا بھاویں دھیدو دے بھراواں والا ہووے تے بھاویں مُلاں والا ایہدا اندر لُڈن دا اندر ای ہے۔ ایس وسیب دی ایہو رِیت ہے پئی کم کڈھن لئی بھونکے کُتے دا یاں گُجھے سپ دا جیہڑا وی جچے رُوپ دھار لوو۔ ایہہ گل ویکھن والی ہے پئی مُلاں تے ملاح دوویں رانجھے اگے آپنے سبھا دا ویروا کردیاں "کُتے" دا لفظ ورتدے ہن۔ مُلاں آکھدا ہے:

کُتا اتے فقیر پلیت ہووے نال دُریاں دے بنھ ماریئے اوئے
وارث شاہ خدا دیاں دشمناں نوں دُوروں کُتیاں وانگ دُرکاریئے اوئے

لُڈن آکھدا ہے:

ڈُوماں اتے فقیراں تے مفت خوراں دُوروں کُتیاں وانگ دُرکارناں ہاں

وارث ایتھے کُتے دی مثال رانجھے اُتے لاگو کریندا ہے۔ نمانا جیہا اوہ کتا جیہنوں ساری خدائی وِچ کِسے بوہے وی ڈھوئی نہیں کیوں جے اوہدے کولوں کوئی کم نہیں کڈھیا جا سکدا۔ ایہناں ترونہہ سطراں وِچ رانجھے جیہاں وجوداں لئی سنسار دی اکھ دیاں ساریاں کھوراں نوں، آپنے وسیب دے اصل ست نوں وِس دیاں گنڈھاں بنا کے وکھایوس پر نال ای آپنے ویہار موجب مُلاں تے لُڈن دیاں واجاں وِچ سانگ دا رنگ رکھ کے ساری گل اتے ہاسے دی کھنڈ کیر گیا ہے۔ اِک ہور رمز ایہہ ہے پئی نمانے کُتے دی مثال رانجھے اتے لاگو ہوندی ہے پر مُلاں تے لُڈن دی آپنی بولی سُن کے سُنن والے دا خیال بھونکے کُتے ول جاندا ہے، جیہنوں لوک آپنیاں مڈھ دیاں پالیاں نفعے کنفعے والیاں ریتاں دی راکھی لئی بوہے بنھ چھڈدے ہن۔ دھیدو دے بھراواں نوں تے کُھلا ای سپ آکھ گیا ہے۔

اجیہے ڈھب دے وسیب وِچ رانجھے جیہے بندے نوں تھاں کیہڑی لبھ سکدی ہے۔ ایس سنسار وِچ رانجھے دا رُوح اکلا ہے۔ اوہ اول آخر ظاہر باطن اِک بندہ ہے، ہور گھٹ نہ ودھ۔ پر وارث دی نقل وِچ رانجھے دی تھاں اُچیچی ہے۔ آپنے وسیب ہتھوں رانجھا اوکڑاں تاں کٹدا ای ہے پر ایس وسیب دے پڑدے پاڑن لئی اوہ کس وٹی ہے۔ ایتھوں دے ہر واسی دا اندر رانجھے نال ورتارے توں پچھانیا جاندا ہے۔وارث آپنی ایہہ کس وٹی بوہے بوہے کھڑدا ہے تے لوکائی دے اندرلے باہرلے رُوپاں دا نکھیڑا ایہدے ہتھوں کراوندا ہے، ایس کس وٹی اُتے آن کے جے کوئی پُگدا ہے تاں اوہ ہیر ہے۔ چنانہہ دے کنڈھے ہیر رانجھے دا میل اُتوں ویکھیاں تاں پُرانی رِیت دی پہلی نظر دے پیار والی گل لگدی ہے پر وارث دی نقل دی ایس جھاکی نوں گوہ نال ویکھو تاں اصل بھیت ہور لبھدا ہے۔ اصلو اصلیں ایہہ جھاکی تخت ہزارے والی جھاکی یاں مُلاں تے ملاح والیاں جھاکیاں کولوں اڈ نہیں۔ ہیر آپنی بیڑی وِچ انجان جٹ نوں سُتیاں ویکھ کے مچ پیندی ہے۔

ہُن ویکھو تے ایہہ اوہو گل لگدی ہے جیہڑی اسیں رانجھے اُتے اگے ورتدی ویکھدے آئے ہاں۔ ایہہ جنانی دے ویس وِچ کِتے دھیدو نوں اوہدا کوئی بھرا بھابی یا مسیت دا مُلاں تے نہیں ٹکر پیا۔ یا کِتے چنانہہ دے ایس کنڈھے اُتے لُڈن رن دا رُوپ تے نہیں دھار آیا؟ پر نہیں۔ حیاتی وِچ اِک واری بس اِکو واری اِک اجیہا روح رانجھے دے متھے لگدا ہے جیہڑا اوہنوں مطلب دی تکڑی نہیں تولدا کِسے ہور حساب اوہدا مُل پاوندا ہے- اِک واری بس اِک واری مطلب پُوجا دا منیا پرمنیا قانون مار کھا جاندا ہے۔ ایس جھاکی وِچ وارث دی کلا ایہو ہے پئی اوہنے پہلیاں جھاکیاں نال میل ملا کے ہُن دی گل نتاری ہے تے ہیر نوں ہُن توڑیں مِلیاں لوکاں نال رلا کے اوہناں کولوں وکھ کر لیا ہے۔ بنتر اوہو رکھ کے پہلیاں جھاکیاں والی ظاہر باطن دی کھیڈ ایتھے اُلٹا دِتیوس۔ ہیر دا تے پہلیاں پاتراں دا فرق نِرا سبھا دا ای فرق نہیں، ایہہ حیاتی دیاں دونہہ وچاراں دونہہ پنتھاں دا فرق ہے۔ تے اِک پنتھ توں دُوجے تیکر پندھ اِک سطر وِچ مُکایوس:

رانجھے اُٹھ کے آکھیا 'واہ سجن' ہیر ہس کے تے مہربان ہوئی

ایہہ پندھ رانجھے دے اُٹھن نال شروع ہوندا ہے تے ہیر دے ہسن نال مُک جاندا ہے۔ واج دا زور ایہناں دونہاں لفظاں اُتے ہے تے ایہہ دوویں جذبے دی پِینگھ دے دو سِرے ہن- ایہہ لفظ ہیر تے رانجھے نوں آہمنوں ساہمنے اِک اٹُٹ سبندھ وِچ کھلیار دیندے ہن جتھے رانجھے دی 'واہ سجن' دا تے ہیر دے ہس کے مہربان ہون دا کوئی اوڑک نہیں لبھدا۔

دوویں اِک دُوجے نوں اِنج پچھاندے ہن جیویں مُڈھ دے بھیتی ہوون۔ تے ایس جان پچھان نال اسیں اِکو الانگھے مطلب پوجا دے دُر دُرکار والے سنسار وِچوں بندیاں دے اندرلے ملاپ والے سنسار وِچ جا اپڑدے ہاں۔ ایس سطر تے آن کے پہلی واری گُجھیاں سٹاں تے کُھلیاں ٹوکاں والی کتھا اِک پاسے کر کے وارث جذبے دی گُوڑھی سچائی وِچ سانوں ساہ لین لئی کھلیاردا ہے۔

ہیر تے رانجھے دے باہرلے حال وِچ جیہڑی وِتھ ہے اوہ وارث اُچیچا سانوں کچھ وکھائی ہے۔ کتھے تاں پیسے والے سیالاں دی دھی، سرداریاں دے ماناں تے لاڈاں وِچ پلی ہوئی، تے کِتھے اوہ گھروں بے گھر جٹ۔ ہیر دے سوہپن دی صفت، اوہدیاں سہیلیاں وِچ اوہدا رُتبہ اُچیچا ودھا کے دسیوس۔ ہیر دے بُت دی صفت توں لاء بیڑی وِچ سُتے رانجھے دے اکھاں اُگھیڑن تیکر شعراں دا ٹورا بِگلاں دی چڑھدی واج والا ہے۔ ایس واج دے اُتانہہ چڑھن دے نال نال ہیر دا شان تے رُعب اُتانہہ اُٹھدا جاوندا ہے۔ تے مُڑ اچن چیت ای بِگلاں دا شور واؤں ہولیاں بولاں دِیاں رمزاں وِچ گواچ جاوندا ہے۔

ہیر دی صفت دا پینترا ایہہ ہے:

سُرخی ہونٹھاں دی لوہڑ دنداسڑے دا کھوجے کھتری قتل بزار وِچوں

یاں

قتل باش جلاد اسوار خونی نکل دوڑیا اُڑد بزار وِچوں

ایہناں سطراں وِچ باہرلے دکھاوے دِیاں چڑھتلاں ہن۔ جیہڑیاں تصویراں ایتھوں اُگھڑدیاں ہن اوہ بھریاں بزاراں دیاں تصویراں ہن جِتھے دربار دِیاں اُچیاں سوارِیاں تے لشکراں دی آواجاوی ہے تے خلقت اُچیاں شاناں نوں ویکھدی تے اوہناں کولوں بچدی ڈِگدی ڈھیندی ٹُری آوندی ہے۔ ظاہر دے دکھاوے دا بھاویں دکھاوا سوہپن دا ہووے تے بھاویں ناں پیسے دا، وسیب وِچ جیہڑا آدر ہوندا ہے ایس ویلے تیکر تاں ہیر اوہدی تصویر ہے۔ تے اگوں سُتے جٹ نوں جیہڑیاں جِھڑکاں دیوندی ہے اوہناں وِچ وی ایہو رنگ دسدا ہے:

اُٹھیں سُتیا سیج اساڈڑی توں لماں سُسری وانگ کیہ پیا ہیں وے
راتیں کِتے اُنیندرا کٹیو ای ایڈی نیند والا لُڑھ گیا ہیں وے

ایہہ بولی اُچی تے تکھی واج وِچ ماریوس۔ کیوں جے ایہہ اوس مان دی واج ہے جیہنوں اجے توڑیں کِسے سینت نال وی للکاریا نہیں۔ پر بس ایہدے توں اگے اِکو دم ای دکھاوے دی چڑھتل مُک جاوندی ہے تے اوہو واج مان دِیاں پَوڑِیاں ڈھل کے ملاپ والے اندر جا بہندی ہے۔

رانجھا ہیر دے پیو دے گھر چاک ہو جاندا ہے تے ہُن وارث دی نقل اِک ہور پینترے وِچ اُتردی ہے۔ ہُن توڑیں تاں رانجھا لوکاں دے پڑدے لاہون لئی کس وٹی ہا۔ ہُن اوہنوں پہلی واری آپنا کم کڈھن لئی وسیب دی مڈھلی رِیت موجب آپنے اُتے ظاہر دا پڑدہ پاونا پیا ہے۔ اوس لوکاں دے مکراں مونہوں گُھنڈ چکدیاں چکدیاں آپ مکر دا گھنڈ کڈھ لیتا ہے۔ فرق ایہہ ہے پئی اوہدے لانجھے اوہ نہیں جیہڑے ہور سنسار دے ویکھدے آئے ہاں۔ رانجھے دا ایہہ نواں رُوپ وارث دی نقل وِچ اِک نویں رمز گنڈھدا ہے۔ایس نویں رُوپ وِچ رانجھا وسیب دے ورتارے نوں ننگیاں کرن دی تھاویں اوہدا سانگ بنا کے دسدا ہے۔ اوہدے دوالے دے لوک آپنیاں اگلیاں ورتیاں وِچ رُجھے رہندے ہن پر اوہناں نوں پتہ نہیں پئی اوہناں دی آپنی بنائی کھیڈ وِچ اِک نواں تے ان چَجا کھڈار اوہناں نوں مات دے گیا ہے۔ مکر دی ایس کھیڈ وِچ ہیر رانجھے دی سنگی اے تے اوہو اوہنوں چالاں سمجھاوندی ہے۔

نقل دے ایس نویکلے پینترے وِچ اِک ہور وی رمز ہے- رانجھے دا لوکاں دے پڑدے لاہون والا کم ہُن لوکاں دے ہتھ چلا گیا ہے تے پڑدہ لہن دا ڈر رانجھے نوں ہے- اوہدے پڑدے پچھے پہلی جھاتی کیدو پاوندا ہے- کیدو وِچ مُلاں وی ہے تے دھیدو دے بھرا وی ہن تے لُڈن وی، پر اوہ آپ ایہناں وِچوں کوئی وی نہیں- اوہدے ظاہر دے کوجھ پاروں وسیب والیاں اوہنوں آپنے اندر کوئی تھاں نہیں دِتی تے اوہ آپنے اندر دے کوجھ نوں مُحکم کر کے وسیب دِیاں رِیتاں دار راکھا بن گیا ہے- تے ایسے حیلے آپنی تھاں آپ ول لیوس۔ تے ایہہ تھاں تدے پکی رہ سکدی ہے جے اوہ وسیب والیاں نوں ہلُونے دیندا رہوے۔ اوہدے آپنے کُوڑ وجود دا پڑدہ تدے ای رہ سکدا ہے جے اوہ ہورناں دی پت لاہوندا رہوے:

وارث شاہ پرائیاں جُھگیاں نوں اگ لا لنگے ہوریں سیکدے نی

ایس اِک سطر وِچ کیدو دے وجود دی ساری کہانی کر چھڈی ہے۔ اِک ساہ وِچ وارث کیدو دا اندرلا باہرلا حال تے ایس حال دا کارن سبھ کُجھ دس گیا ہے۔ اگ لا کے سیکن نال کرودھ دی کیڈی عجیب تصویر اکھاں اگے اُگھڑدی ہے پر ایس رمز دے پچھے سینت ایہہ وی ہے پئی لنگے دی آپنی جُھگی ہیر تے اوہدیاں سینگیاں ساڑ کے سواہ کر چھڈی آہی تے ہُن اوہ آپنے امبے ہوئے جوڑ پرائیاں سدھراں نوں پُھوک کے پیا سیکدا ہے۔ لوکائی دے دُرکارے کیدو نے لوکائی دے دُرکارے رانجھے دا کم آپنے سر چا لیتا ہے۔ ایہہ وی نقل دا اِک پکھ جانو۔

 

پرکھ بارے میاں محمد بخش دا وچار (نجم حسین سید​)

اورنگ زیب دے ویلے لہور وچ انواع والے مولوی عبداللہ دا ڈیرا ہا۔ مولوی ہوراں دے علم ، عمل تے شعر سخن دے تھاؤں تھائیں چرچے سن۔ جیہڑا ناں مولوی ہوراں کمایا اوہناں دی اولاد گوایا نہیں ۔ انھویں صدی دے تریجے پاو وی مولوی ہوراں دی لائی لو اوہناں دے گھر انج لشکیندی آہی پئی جدوں میاں محمد بخش لہور آئے تے اوہناں اوسے گھر اُتارا کیتا۔ پنچ مہینے مولوی ہوراں دے گھر اندر رہ کے میاں محمد بخش آپنی کتاب سفر العشق ( سیف الملوک) نوں سواریا تے توڑ چاہڑیا۔ ایہہ گلاں میئیں ہوراں آپ کتاب دے انت وچ ڈاہڈیاں بِھج کے دسیاں ہن اینویں قصہ کر کے نہیں سگوں ایہہ کھولن لئی پئی شاعر دی کلا کیہ ہوندی ہے۔ ایس کلا دا کم کیہ ہے تے حیاتی دیاں دوجیاں رُجھاں نال ایہدا جوڑ کیہ ہے۔ مولوی عبداللہ ہوراں دی تے اوہناں دے گھر دی گل وچ آپنی گل رلا کے میئیں ہوراں ایہناں باریک سوالاں بارے آپنے وچاراں دا جھلکار ای دسیا ہے پر ایس جھلکاروں پرت کے "سیف الملوک" ول ونجو تاں پوری کتاب وچ ایہناں وچاراں دا چنگا چوکھا ویروا کیتا لبھدا ہے ۔
ویلا پا کے میاں محمد بخش دے اپنے ناں دی وی ڈھیر منتا ہوئی تے اج جنے لوک سیف الملوک پڑھن سُنن والے نیں اونے ساڈے ملک وچ شعر دیاں گھٹ کتاباں دے نصیباں وچ ہوسن۔ پر 1964 دے لہور وچ وت وی میاں محمد بخش دا ناں انوکھا جیہا ناں ہے۔ تے ایہہ گل ہور وی انوکھی ہے پئی جہلم دا اک پینڈو آپ ایڈے پھیر دا شاعر وی ہویا تے نالے کلا دیاں مڈھلیاں سوالاں اُتے ایڈے گوڑھے وچار وی پکاوندا رہیا۔

سيف الملوک وچ کہانی دے وچلے پہپے دے دندیاں اُتے محمد بخش ہوراں تھاؤں تھائیں ایہہ بحثاں آپے کھول کے آپ سمیٹیاں ہن پئی لفظ کیہ ہن تے معنے کیہ ہن ، ایہناں دونہاں دا سبندھ کیہ بندا ہے۔ شعر دا تے کلا دا حیاتی دے گیڑ وچ کیہ کم ہے تے پرکھ پڑچول دا کیہ ۔
سیف الملوک دا مُڈھ مناجات نال بنھیو نیں تے ایہہ ساریاں گلاں وی مڈھوں اس چھوہیاں ہن۔
رحمت دا مینهه پا خدایا باغ سُکا کر ہریا
بوٹا آس امید میری دا کردے میوے بھریا
اپنے اندرلے نوں میئیں ہوراں باغ آکھیا ہے ، ایہہ اوہ باغ اے جتھے شاعر دی کلا اُگدی ہے۔ اندرلے دی ایہہ تصویر مناجات والے پورے ٹوٹے دی نینہہ جانو۔ مناجات نوں گوہ نال ویکھو تاں پتہ لگدا ہے پئی میئیں ہوراں نظم دا ایہہ مُکھ بند دو دلیلاں ہو کے بنھیا ہے۔ اک پاسے مناجات دے پہلے ادھے اوہ آپنی کلا دے پروان ہون لئی ربی فیض را مینہہ پئے منگدے ہن تے دوجے پاسے چھیکڑلے ادھے اوہناں نوں اپنے پڑھن سنن والیاں اندر پرکھ فہم دا گھاٹا کھائی جاوندا ہے۔ جے ربی فیض راہیں کلا دا باغ پنگرے وی تاں اوہدی بہار ماننے والے کتھوں آون۔ پر اصلو اصلیں میئیں ہوراں دیاں ایہہ دوویں دلیلاں اک دوجے نال گتیاں ہوئیاں ہن۔ اوہ انج پئی جدوں اوہناں آپنے اندرلے دے کھلار پُنگار لئی ربی فیض دی بھکھیا منگی تے اوہناں ایہہ وی نالے ای دس دتا پئی ایس کھلار پُنگار راہیں بھلا کُل لوکائی دا ہوسی۔ جنا سوہپن شاعر دی کلا دا ہووے اونا ای پڑھن سنن والیاں نوں اوہدا پھل ملدا ہے۔ محمد بخش ہوراں روپ تے رس نوں دو تاں گنیا ای نہیں اوہناں دی جاچے ایہناں دونہاں دا بی ربی فیض دا مینہہ ہے۔ آپنی کلا دے اصلے لئی جیہڑی وی رمز مناجات اندر ورتیو نیں ، اوہدے وچ روپ تے رس دا جوڑ جوڑ کے دسی گئے ہن۔ پہلوں آپنے سخن نوں میوہ آکھیو نیں دعا منگیو نیں پئی ایہہ میوہ مٹھا تھی کے لوکائی دیاں اوگناں دیاں کڑتناں گواوے۔ آپنی کلا دے باگ لئی سدا بہار منگیو نیں پئی ایس راہیں ہزاراں دیاں تپدیاں مناں وچ ہریالی دی لہر اَپڑے تے ہر بُھکھے دی بُھکھ لہوے۔ اپنی کتاب نوں نویں ویاہی آکھ کے اوہدے واسطے سدا جوبن دی آس کیتیو نیں پئی ایس جوبن دا نظارہ ہوراں نوں وی عشق دی چناں ترن لئی ونگارے۔ جے اوہناں اپنی طبع نوں نافہ آکھیا ہے تے نال ای ایہہ دعا وی کیتیو نیں پئی ایس کستوری دی گنڈھ کھلے تے سنن والیاں دے اندر عشق سگندھ نال پورے جاون ۔ بس میئیں ہوراں مناجات دے پہلے ادھے ایہو حساب رکھیا ہے پئی اک مصرعے وچ جیہڑی رمز آپنے اندرلے دا سدھار تے آپنی کلا دی گڑھتی منگن لئی رکھی ہے دوجے مصرعے اوسے رمز نوں موکلیاں کر کے اوہنوں جگ سدھار والی گل لئی ورت لیا ہے تے پک کر چھڈیا ہے پئی شعر دا روپ تے اوہدا رس شاعر دے اپنے اندرلے دا سدھار اتے پڑھن سُنن والیاں دے اندر دا سدھار کوئی وکھو وکھ نہیں ہوندے۔ مصرعیاں تے رمزاں دے ایس حساب دی وڈی مثال دیکھ لئو :
بال چراغ عشق دا میرا روشن کر دے سینہ
دل دے دیوے دی رشنائی جاوے وچ زمیناں
پہلے مصرعے وچ چراغ بندے دیاں ہمیش دیاں ڈونگھیاں لگناں دا اوہ ربی نور ہے جیہدے اگے محمد بخش ہوراں ہک اڈ دتی ہے۔ دوجے مصرعے ایہو چراغ "دیوے" دے روپ وچ آوندا ہے۔ ربی نور دا چراغ بندے دے مِٹیئے بُت وچ وڑ کے مٹی دا دیوا تھی گیا ہے۔ قدرت دی رضا شاعر دی آپنی رضا بن گئی ہے تے ہن گھرو گھریں لوکاں دیاں دلاں وچ اوہناں ای لگناں دی لو پئی لاؤندی ہے جیہناں شاعر نوں ہلُونیا ہا۔ ایتھے اٹکل ایہہ ویکھو پئی جتھے ربی فیض دی گل آہی اوتھے لفظ "چراغ" دا ورتیا تے جتھے عام خدائی توڑیں اپڑن دی گل آئی اوتھے دیوا آکھیا۔ دو لفظاں دے ایس نکھیڑ نال دونہاں مصرعیاں دے معنے نکھیڑ وی چھڈے تے نکھیڑ کے جوڑ وی دتے۔ مُکدی ایہہ پئی میئیں ہوراں دی جاچے بندے دا اصل رستہ اندرلی لگن تے اُدم دا رستہ ہے جیہڑا ربی فیض دی لوئے نظریں پیندا ہے پر ایہہ پینڈا تد توڑیں پُگیا نہیں جا سکدا جد توڑیں بندہ آپنی لگن نوں ہورناں سریراں وچ کِھنڈاون دا جتن نہ کرے۔ ایہہ جتن انج دا نہیں پئی دوجیاں دیاں سوچاں اُتے آپنے وچاراں دی چھاؤنی چاڑھ دتی جاوے۔ سگوں انج دا ہے پئی آپنی اندر ورتی دی کھٹی دوجیاں نال سانجھی کر لیتی جاوے ۔ محمد بخش ہوراں دی اندرلی لگن کیہ ہے ، ایہنوں اوہناں عشق دی لاٹ وی آکھیا ہے تے عقل دا چانن وی :
لاہ ہنھیرا جہل برے دا چانن لا عقل دا
ایس مصرعے وچ اوسے چراغ تے دیوے والی رمز نوں ہور رنگ وچ آندیو نیں ۔ بھاویں چانن دا لفظ ٹھنڈی سوچ تے پکے وچار دی تصویر ای ہے، تد وی چراغ والی رمز دا پلا ہتھوں نہیں چھٹدا تے رمز دی ایہہ سانجھ عقل دے چانن تے عشق دی لاٹ نوں اک تھاں کر جاندی ہے۔ ایہہ عقل تے عشق اصلو اصلیں محمد بخش ہوراں دے اوسے اُدم دے ای دو ناں ہن جیہڑا بندے دی اندرلی باہرلی کایا نوں پگھار کے اک کر چھڈدا ہے ۔
مناجات دے دوجے ادھے محمد بخش ہوریں سُچجے پڑھن سُنن والیاں دے نہ ہوون نوں جھوریندے ہن۔ پہلے ادھے توں دوجے وچ لہا ویکھن والا جے ۔ جنا اُتوں سدھ پدھرا جاپدا ہے اونا ای اندروں اٹکل بھریا۔ پہلے ادھے دے اخیرلے شعر تیکر تے رمزاں دی اوہو ای لڑی ٹری آوندی ہے جیہڑی آپ سدھار نوں لوک سدھار نال پروندی آئی ہے۔
ووہٹی نویں کتاب میری نوں جوبن دے سنگھاریں
پاک نظر دے ویکھن والے ندی عشق دی تاریں
پر اگوں ایہہ پاک نظر والی گل میئیں ہوراں نوں شعر پرکھ دا اک اصول بن کے دسدی ہے۔ اوہناں دا دھیان ایس اصول نوں النگھن والیاں ول جا پیندا ہے۔
جے کوئی میلیں اکھیں تکے عیب دھگانے لاوے
اوہ وی عدل تیرے دے گھر تھیں کجھ سزائیں پاوے
مر مر اک بناوے شیشہ مار وٹا اک بھندے
دنیا اُتے تھوڑے رہندے قدر شناس سخن دے
اول تے کجھ شوق نہ کسے کون سخن اج سندا
جے سنسی تے قصہ اُتلا رمزاں کوئی نہ پُندا
پاک نظر والے اصول د پورا ویروا تے نظم وچ اگیرے جیہے جا کے آوندا ہے۔ ایتھے تے اینا ای ہے پئی میئیں ہوراں نوں آپنے دوالے دے پڑھن سُنن والے چج دی کسی وٹی تے تردے نہیں لگدے ۔ میئیں ہوراں دی نظرے سُچجے پڑھن والے دی ایہو نشانی ہے پئی اوہ سمجھ، گڑھت تے لگن تناں ولوں پورن وی ہووے تے ہتھ اوہدے نیاں دا کنڈا وی ہووے ۔ نالے اُپج لہر نال اوہدا آپ وی واہ پیا ہووے ۔ اُپج لہر جیہڑی ہڈورتی نوں جگ ورتی تے جگ ورتی نوں ہڈورتی کر وکھاوندی ہے۔ جیہڑی روپ تے رس نوں گُت کے اکو نکیوں لنگھاوندی ہے، بس کوئی ایہو جیہے ورلے ای ہووندے ہن جیہڑے اُتلے قصے دا سواد وی ماندے ہن پر ایس سواد نوں مونہہ رکھدیاں شعر دے ٹورے نوں ، لفظاں دیاں سینتاں نوں تے رمزاں دی پہنچ نوں پچھانن دا جتن وی کر سکدے ہن۔ ایس جتن دا کر سکنا ای گُناں وچوں گن ہے۔ محمد بخش ہوراں دا دسیا اکو ایہہ گُن ای ادب والی گڑھتی دی نینہہ ہے۔ ایہو گُن ہے جیہڑا نرا ظاہر تے باطن دا نکھیڑا ای نہیں دسدا سگوں اوہناں دا اکٹھیاں اکو تھاں تے گیان وی کراوندا ہے۔ چھڑا یار دے مونہوں پردہ ای نہیں لاہوندا یار تے پڑدے دی سانجھ والی گھنڈی وی کھول دیندا ہے۔ سُچجیاں پڑھن والیاں بارے ایہہ شعر وی ویکھو :
مجلس بہہ بہہ گئے سیانے کر کر ہوش سنبھالے
اک دوجے نال ورتی الفت جیوں بھلیاں دے چالے
جتھے اُپج دی مستی تے اُدم وسدا ہے اوتھے سُرت سنبھالا وی نال ای ہے۔ محمد بخش ہوراں دیاں سُججیاں دے روح شاعر دی رچی اگے آپنے آپ نوں گُھٹ کے نہیں بہندے سگوں چائیں اوہدے دل اُلردے ہن ۔ اوہنوں جھاگن تے پرکھن لئی سُچجیاں روحاں دے ایسے اُلار نوں میئیں ہوراں اُلفت آکھیا ہے پر ایس اُلفت وچ نرا چاء دا اُلار ای نہیں سُرت تے وچار وی ہن۔
پاک نظر تے سُچجیاں سنن والیاں، والی گل دا جوڑ انت محمد بخش ہوراں دیاں اوہناں وچاراں نال جا جُڑدا ہے ۔ جیہڑے لفظ تے معنے دی سانجھ بارے تے شعر دی وچلی کایا بارے دسے ہن۔ ایہناں وچاراں دی گنڈھ اک رمز ہے ۔ جیہڑی تھائیں تھائیں ونو ون رنگاں وچ سانوں وکھائی نیں۔ آپنے مرشد دی اک ہتھ لکھی نوں پئے سلاہوندے ہن :
حرفاں وچ سفیدی روشن جیوں پھل اندر پتاں
سیف الملوک دے انت نیڑے آپنی رچی بارے لکھیو نیں :
خط کالا تے کاغذ چٹا ائیوں دکھلائی دیندا
چاننیاں وچ چھاں چمن دی چمکاں نور مریندا
چٹے کاغذ اُتے لیکے کالے اکھر جادوگر دیاں سینتاں ہن جیہڑیاں حیاتی دیاں اچرج تے ان ہوئیاں روپاں دا جھلکار سانوں دسدیاں ہن ۔ اکھراں دی لیک دے دو انگ ہن جیہڑے اک دوجے کولوں کھوہ کے وکھ نہیں کیتے جا سکدے۔ اک تے لفظاں، حرفاں دی کالی تصویر ۔ ایہہ تصویر تے مونہوں پئی بولیندی ہے تے آپنیاں اُتلیاں معنیاں ول ساڈیاں اکھاں نوں پئی کھچدی ہے۔ اک دوجی اوہ بے رنگی تصویر ہے جیہڑی کاغذ دیاں اتھاہ چٹیائیاں وچ رہندی ہے پر مونہوں کدی گُھنڈ نہیں لاہوندی۔ اکھراں دی کالی لیک آپنا سو سو ولاں تے گھیریاں والا ناچ نچ کے ایسے بے رنگی مورت نوں گھیرن دا جتن کریندی ہے۔ایس پاروں لفظاں دا کم شعر وچ اوہو معنے دسنا نہیں جیہڑے اوہناں دی کایا وچ ہن تے جیہناں نوں اوہ متھے اُتے لائی پھر دے ہن۔ شعر دے لفظ دا قدر اوہناں معنیاں نال ہے جیہڑے اوہ دس نہیں سکدا۔ جیہناں دی چٹیائی ول اوہ آپنی کالک دے اوہلے ہو کے سینت مریندا ہے۔ اندرلیاں معنیاں دا سراپا ہر تھاں تے ہر ویلے ہے پر اوہنوں ویکھن لئی نہ ہوون والے بوہیوں باجھ ہور بوہا ای نہیں۔ کالے اکھر وی آپنی موت دا ناچ نچ کے سانوں ایسے نہ ہوون والے بوہے توڑیں اپڑاوندے ہن۔
اُتلیاں دونہاں شعراں وچ تے ہوراں کیئیاں شعراں وچ میئیں ہوراں کاغذ اتے اُلیکے اکھر نوں قدرت دی کرت نال رلایا ہے۔ اکھراں وانگر کل مخلوق دے وی دو انگ ہن ۔ اک تاں اوہ جیہڑا ویکھیاں پیا لبھدا ہے تے دوجا اور جیہنوں ظاہر کرن لئی ہر شے آپنے نہ ہوون دا اقرار بنی کھلوتی ہے۔ اُتلیاں دونہاں شعراں دی بنتر کچھ ہور گوہ نال ویکھن گوچری ہے۔
پہلے شعر وچ تے حرفاں دی کالک نوں پتراں دی ہریاول آکھیو نیں تے وچلی چٹیائی نوں پھل ۔ پتراں دی سنگھنی ہریاول پھل دے نویکلے رنگ نوں اُجاگر کریندی ہے ۔ پر دوجے شعر وچ گل ہور کھلردی ہے۔ ایتھے کاغذ دی چٹیائی سورج دا مُہاندرا ہے۔ جیہڑا انج تاں ویکھیا نہیں جاوندا پر رُکھاں دی کالی چھاں اوہدا جھلکار ساڈے توڑیں اپڑاون لئی آپنے آپ نوں اوہدے دوالے ولدی ہے۔ ایتھے ویکھن والی گل ایہہ ہے پئی چھاں وی سورج دے ای اک روپ دا ناں ہے۔ جیہڑا اوہدے اصلی روپ دا اُلٹ تاں ہے پر اوس اصل توں وکھ نہیں ۔
چھاں سورج نہیں اکھراں دی کالک کاغذ دی چٹیائی نہیں تے لفظ معنے نہیں۔ پر نہ چھاں دے اوہلے باجھوں سورج دس سکدا ہے نہ کالک باجھوں چٹیائی اجاگر تھی سکدی ہے تے نہ ای لفظاں دے سچیوں باہر معنے نظریں پے سکدے ہن۔

 ہر شے دا الٹ اوہدی اصل دا اک پکھ ہے تے اصل توڑیں اپڑان دا رستہ ۔ الٹ نوں ساہویں رکھ کے دھیانن نال ای اصل دا گیان ہو سکدا ہے۔ ایسے واسطے شاعر آپنے آپ نوں آپنی کلا دے دھیان وچ مگن کر لیندا ہے۔ تے کوریاں کاغذاں اُتے کالے حرف الیک الیک کے اندروں اگھڑ دیاں چٹیائیاں نوں جھاکدا
رہندا ہے۔ ایہہ مصرع ویکھو :
خط کالا تے کاغذ چٹا ائیوں دکھلائی دیندا
ایس مصرعے وچ شاعر دی واج کالک تے چٹیائی والی ایس کہانی نوں گویڑ دی تے دھیان دی لہرے کھلو کھلو کے ٹردی ہے۔ دھیان دی لہر ات اچنبھے دے ساگر وچوں اٹھدی ہے تے قدرت دی ایس رمز نوں بُجھدیاں گیان دے کنڈھے جا پُجدی ہے پئی۔
چاننیاں وچ چھاں چمن دی چمکاں نور مریندا
پہلے مصرعے وچ اچنبھے دی کھچ ہے تے دوجے وچ سمجھ رلن دا جھوٹا ۔ مکدی ایہہ پئی محمد بخش ہوراں دے شعر دی کایا بارے وی اوہو ای وچار ہن جیہڑے پوری حیاتی دی کایا بارے ہن۔ تے اوہناں دی جاچے شاعر دا کم قدرت دے کم دی اک رمز ہے ۔ یا انج آکھ لئو پئی اصلو اصلیں شعر کایا، کلا تے پرکھ بارے محمد بخش ہوراں جو کجھ وچاریا ہے اوہ سنسار کایا تے مایا بارے اوہناں دی پوری سوچ وچوں ای پُنگریا ہے۔ اینی مُکا کے جے ہُن ایتھوں مڑ میئیں ہوراں دی مناجات دے دوجے ادھے ول پرت پیئے تاں:
اول تے کجھ شوق نہ کسے کون سخن اج سندا
جے سنسی تے قصہ اُتلا رمزاں کوئی نہ پُندا
والی گل دا پورا کھلار نظریں آجاندا ہے ۔ حیاتی دے اُتلے تے اندرلے روپ سوچ وی اوہو وتھ تے اوہو جوڑ ہے جیہڑا شعر دے اُتلے تے اندرلے مہاندرے وچ ہے ۔ جیہڑا کالیاں اکھراں تے ان ڈٹھی چٹیائی وچ ہے۔

ایہناں وچاراں دی لوئے ویکھیے تاں شاعر دا کم اوہ نہیں دسدا جیہڑی عام ریت ٹُری آوندی ہے پئی شاعر حرفاں لفظاں دا رچنہار ہے تے اوہ اوہدے حکم دے بدھے ہن۔ ایتھے تے ایہہ لبھدا ہے پئی شاعر لفظاں دا گُرو نہیں۔ اوس ان ڈٹھی چٹیائی دا پُجاری ہے۔ جیہڑی اکھراں دے دوجے پاسے وسدی ہے۔ جیہدے دوالے لفظ اپنی حیاتی تے موت والا ناچ اکٹھا نچدے ہن۔ شاعر تے سُنن والا لفظاں اُتے حکم نہیں چلاوندے سگوں لفظاں دے دوارے نٹھ کے نیویں پا کے بہندے ہن پئی لفظ آپنے جیون دی گھنڈی کھول کے اندرلے گجھے گُن وی دس پا دیون - شاعر دا تے سُنن والے دا آپو وچ وی ایہو سبندھ ہے پئی اوہ دودیں ایسی پوجا لئی اک تھاں ہو بہندے ہن۔
اکھراں دی کالک تے کاغذ دی چٹیائی والی رمز دا اک ہور روپ ویکھو:
آ قلمے مونہہ لا سیاہی چُم زمین نُورانی
کتاب دے انت نیڑے آپنے پیر نوں وڈیاون لگیاں محمد بخش ہوریں ایس مصرعے توں ٹرے ہن ۔ ایتھے سیاہی لکھن والی سیاہی وی اے تے پیر اگے اپنے آپ نوں نواون دی نشانی وی ہے۔ نورانی زمین کاغذ دی چٹیائی وی ہے تے پیر دی حضوری وی۔ قلم قلم وی ہے تے کلاکار دی اندرلی کایا وی۔ مصرعے دی بنت ول ویکھو پہلوں "آ" وچ سدّے دا رنگ ہے تے وت "لا" وچ تیاری دا ایہہ سدّا تے ایہہ تیاری اوس اک سجدے لئی ہے جیہڑا "چُم" دے لفظ وچ دھریا ہویا ہے۔ اُدم دی لہر "آ" توں اُگھڑ کے "لا" اُتے پورے زور وچ آوندی ہے تے وت اچن چیت "چُم" اُتے کسے انجانے تے ان ڈٹھے ست دی ٹوہ آگے متھا ٹیکدی پوجا دیاں بے انت ڈونگھیایاں وچ جا وڑدی ہے ۔ مصرعے دے پہلے ادھے واج انج سدھی کھلوندی ہے جیویں قیام وچ ہووے۔ "آ قلعے مونہہ لا سیاہی" دوجے ادھے الفاں دی اُٹھان مُک جاندی ہے تے واج "ی" نال نیوں کے سجدے دا نقشہ پورا کر دیندی ہے۔ ایس سجدے نال چٹے کا غذ اتے جیہڑا کالا اکھر اُگھڑدا ہے اوہ بندے ولوں تے کلاکار ولوں اوس ان ڈٹھے ست دی وڈیائی وی ہے تے اوہدی ٹوہ لئی آپنی سِک نوں بلدیاں رکھن دی سونہہ وی ہے۔

لفظاں تے معنیاں بارے محمد بخش دی سوچ جاچن لئی اک ہور مصرع وی ویکھو ۔ ایہہ وی "سیف الملوک" دے انت نیڑے آوندا ہے :
شاخاں لفظ اَتے رُکھ معنے کرو زیاں نہ دونہاں
ایتھے معنیاں لئی رُکھ دی رمز ورتی نیں ۔ رُکھ اک جیوندا جاگدا بت ہے جیہڑا اتوں ویکھیاں تاں چپ چاپ کھلوتا لگدا ہے۔ پر اصلو اصلیں حیاتی دیاں ساریاں ون سونیاں لہراں دے چڑھا ڈھلا دی پوری مورت ہے۔ ایہدے وچ جیون مرن دے سارے ڈھنگ تے ویلے دے سارے گیڑ لُکے ہوئے ہن۔ اک پاسے تاں رُکھ انج ہوندا ہے جیوں لنگھدے پل نوں ساڈے ویکھن لئی پھڑ کے کھلاریا ہووے ۔ دوجے پاسے انج لگدا ہے جیویں رکھ بے انت سمے دا واسی ہے۔ اک پاسے اصلوں اکلا رہندا ہے تے کسے بئی شے نال آپنے جیون دی کہانی نہیں کریندا تے دوجے پاسے باہواں اڈ اڈ کے واء ، دھپ تے پانی نال آپنی کایا رلاوندا ہے ۔ بھوئیں وچوں پُھٹ کے امبراں ول اُلّردا ہے پر مُڑ ساہ ٹُٹ جاندا ہے تے ہار کے بھوئیں وچ ای ونج رلدا ہے ۔ کیہ بی تے کیہ پھل تے پُھل ۔ کیہ وِسں تے کیہ امرت ۔ کیہ زور تے مان دیاں چڑھتلاں تے کیہ گُجھیاں گُناں دیاں گُجھیاں گھاتاں۔ رُکھ نوں جیویں جیویں ویکھو ایہدا کھلارا مُکدا ای نہیں۔ محمد بخش ہوراں دے آکھن موجب رُکھ دا اصلا حیاتی دے پورے معنے سمجھو۔ تے ٹاہن ٹاہنیاں لفظاں دی تھاویں ہوئے ۔ رُکھ دی کایا ٹاہن ٹاہنیاں تے پتراں باجھوں نظریں نہیں آ سکدی تے معنے لفظاں دے جُسّے وچ وڑیوں بناں ساڈے ساہویں نہیں آوندے ۔ محمد بخش ہوراں دا آکھنا ایہہ ہے پئی رُکھ تے شاخاں وکھ ہوندیاں وی اک ہن۔ رُکھ نہ ہووے تے شاخاں کتھوں تے ٹاہن ٹاہنیاں نہ ہوون تے رُکھ کیہا۔ لفظ تے معنے دی سنبھال اکو ہتھ نال کرنی پوندی ہے۔

تے ایہناں دا گیان اک ای پل وچ ہو سکدا ہے۔ ایتھے ایہہ گل کرن گوچری ہے پئی محمد بخش ہوراں دے وچار دا تانا پیٹا اینا سنگھنا ہے پئی کسے اک رمز دا ویروا کریندیاں اوہناں دیاں ہورناں رمزاں نال آپنے آپ جوڑ جڑی جاوندا ہے۔ ایتھے ویکھو رُکھ والی رمز مناجات دیاں شعراں نال تے کاغذ قلم والیاں مصرعیاں نال کیویں ونج رلدی ہے ۔ مناجات وچ میئیں ہوراں آپنی کلا نوں باغ آکھیا ہا تے ایس باغ دے ودھن پُھلن لئی دعا منگی آہی۔ اوس دعا وچ اوہناں ایہو منگیا ہا پئی لفظاں معنیاں دے رُکھ ودھیر گھنیرے ہوون تے اندرلے ست دی اتھاہ چٹیائی اکھراں دیاں کالیاں پینتریاں وچوں ہور کِھڑ کے ویکھن والے نوں دِسے ۔ مناجات وچ میئیں ہوراں اپنی رچی نوں ڈھیر جتناں نال بنایا اک شیشہ وی آکھیا ہے :
مر مر اک بناوے شیشہ مار وٹا اک بھندے
تے ایس شیشے والی گل نال اُتے کیتا ویروا ہور پکیرا ہوندا ہے۔ جے حیاتی دے سارے ونو ون سُبھا کسے ان ڈٹھے ست نوں بھالن لئی اک شیشہ ہن تاں کلاکار دا کم حیاتی دیاں سُبھاواں نوں بھالن لئی شیشہ ہے۔ کلاکار پہلوں حیاتی دے کھلار نوں بھالدا پرکھدا ہے تے جس ویلے حیاتی دا نقشہ اوہدے شیشے وچ اُگھڑ آوے تے وت اوہ ایس نقشے وچوں اندرلے ست دی ٹوہ کرن لگ پیندا ہے۔ شیشے والی مثال ایس واسطے بہوں جچدی ہے پِئی شیشہ آپنی کایا نوں اصلوں ای ایس اندرلی ٹوہ دے ناں کر چھڈدا ہے جیویں اوہدے آپنے بُت دا ہوون تے نہ ہوون اکو ای ہووے یا آکھو پئی اوہدے نہ ہوون وچ ای اوہدا ہوون ہووے ۔ اگوں ایہہ ویکھن والے دی اکھ ہے پئی سبھ کجھ دِسدیاں وی کجھ نہ ویکھے۔ یا شیشہ ویکھ کے تربھک جاوے تے وٹا ہتھ چا پھڑے ۔ جیہڑا شیشہ میئیں ہوراں آپ گھڑیا ہے اوہدا مُل تول کھول کے ساڈے اگے رکھیو نیں:

ہر ہر قسم خوشی دی اس وچ ہر ہر قوم غماں دی
سننے والے پاون ایتھوں خواہش جیہناں کماں دی
آدمیاں دے راہ طریقے جن پریاں دے چالے
عیش خوشی دے ساجے باجے درد دُکھاں دے نالے
بادشاہی تدبیراں گھنیاں دولت فوج مثالے
بُخل سخاوت ظلم عدالت غفلت سُرت سنبھالے
جوش خروش ندی دے بُہتے ٹاپو سیر جنگل دے
رُڑھنا ترنا اُڈنا ڈھینا ذکر ایتھے ہر گل دے
عاجزیاں بیکسیاں گھنیاں حالت دیس بدیسوں
ویسوں ویس عجائب اس وچ کیا بھورے کیا کھیسوں
کوہ قافاں دے پتے نشانی غاراں شہر اجاڑاں
کلر شور بغیچے نالے میوے تے پُھلواڑاں
رستم دستی حال شکستی دہشت بھاج دلیری
خوف اُمید محمد بخشا اس وچ گھنی گھنیری
بات مجازی رمز حقانی ون وناں دی کاٹھی
سفر العشق كتاب بنائی سیف چھپی وچ لاٹھی
جیہناں طلب قصے دی ہوسی سُن قصہ خوش ہوسن
جیہناں جاگ عشق دی سینے جاگ سویلے روسن
میئیں ہوریں اپنے شیشے وچ جیون وسن دیاں ساریاں رنگاں نوں سہارن دا چج بھر کے مڑ آپ اک ولے ہو بیٹھے ہن تے اخیرلے شعر وچ ساری گل ویکھن والے دی آکھ تے چھڈ دتیو نیں۔ ایس ٹکڑے دے دوویں اخیرلے شعر گوہ گوچرے ہن۔ پہلے وچ آپنی رچی نوں اک تے ون وناں دی کاٹھی آکھ کے ساڈا دھیان مڑ رُکھ ول تے باغاں دی ہریالی اندروں لشکدے سورج ول پرتایو نیں ۔ تے نالے اوہناں ساریاں وچاراں نوں جیہناں دا ویروا اسیں کردے آئے ہاں "گُپتی" والی اکو رمز نال تلوار کر چھڈیو نیں "گُپتی" (اوس سوٹی نوں آکھدے ہن جیہدے اندر تلوار لُکی ہوندی ہے)۔ ایتھے محمد بخش ہوراں آپنی کتاب نوں گُپتی آکھیا ہے ۔ رمزاں والی گُجھی تلوار لفظاں دے کھولڑ وچ لُکی بیٹھی ہے۔ پر اُتوں ویکھیاں نمانی تے بے پرانی لاٹھی ای دسدی ہے۔ تلوار دی سٹ اوسے اُتے ہوندی ہے جیہڑا اُتلے کھولڑ نوں لاہ کے ویکھے۔ اک ہور گل۔ لفظ تے رمز ، حیاتی دا ظاہر تے باطن، انج اک جُسّا ہوئے پئے ہن جیویں گُپتی دے اِکّو وجود وچ لاٹھی تے تلوار ۔ جیوں پُھل پتراں وچ تے چٹیائی اکھراں دی کالک وچ تے سورج رُکھاں دی چھاں وچ ۔ جو کچھ باہر وار پیا دسدا ہے سچا اوہ وی ہے پر اوہ اک اندرلے اُچیرے سچ نوں اُجاگر کرن لئی آپ جھوٹھا ہو جاوندا ہے۔ ہُن اخیرلا شعر پڑھو تے دونہاں مصرعیاں دے پینترے وچ فرق ویکھو۔ ایس فرق دا وی گپتی والی گل نال سبندھ ہے :
جیہناں طلب قصے دی ہوسی سُن قصہ خوش ہوسن
جیہناں جاگ عشق دی سینے جاگ سویلے روسن
پہلے مصرعے دی بنتر اصلوں سدھ پدھری تے بے گنی رکھیو نیں ۔ لفظاں دا ورتارا اُکا ای عام سبھا دا ہے۔ اُتوں س دی واج نوں مصرعے دی سدھ پدھری بنتر وچ انج انیو نیں پئی مصرع قصے نوں قصہ کر کے پڑھن والیاں دے پھوکے تے بے قدرے سواد دی نقل بن گیا ہے۔
پہلے مصرعے دے پھوک ہیٹھوں دوجا مصرع اندر ورتی دی اگ ہو کے نکلدا ہے۔ ایہدے وچ اندرلے سُتّے اُدم نوں ہلونن والیاں ونگاراں ہن ۔ میئیں ہوریں لفظ "جاگ" نوں دوہرا کے کیہی جادو دی کلا جگا گئے ہن ۔ قصہ چروکنا مُک مکا گیا۔ قصے کہانی دا اُپرلا سواد لین والے نچنت ہو کے گوڑھیاں نیندراں پئے ماندے ہن۔ رات مُکن تے آئی ہے پر جیہناں کہانی دے اندر لہہ کے ڈٹھا اوہ
نت دا انیندرا سہیڑ بیٹھے تے اوہناں دے اتھرو چڑھدی سویر نوں پئے تریلدے ہن۔ انج لگدا ہے جیہڑی گُجھی تلوار محمد بخش ہوراں سانوں پہلوں دسی آہی اوہ ایس شعر وچ لکڑ دے کھولڑوں آن کڈھیو نیں۔ اک مصرع کھولڑ ہو کے وکھرا تھی گیا تے دُوجا تلوار بن کے پیا لہردا ہے۔
محمد بخش ہوراں دے وچار تے اوہناں دی کلا دا سبھا ای ایہو جیہا ہا پئی اوہناں نوں لگن لہر والے تے سُرت سنبھالے والے پڑھن سُنن والیاں دی لوڑ آہی تے مناجات وچ جیہڑا جھورا اوہناں دیاں گلاں وچ دسدا ہے اوہ ایسے کارن ہے پئی ایہو جیہے پڑھن سنن والے اوہناں نوں ورلے ای لبھدے ہن ۔ کتاب دے انت نیڑے جد محمد بخش ہوریں پرکھ تول والے سوال ول وت آوندے ہن تاں سچجیاں پڑھن والیاں بارے گل ہور کھلردی ہے۔ اینی لمی نظم مکاون لگیاں شاعر دا دھیان وچھوڑے ول جاوندا ہے تے وچھوڑیوں موت ول :
رل بیٹھن دی گھڑی غنیمت پوگ فراق عزیزاں
پر رل بیٹھن والی گل کر کے اوہ مُڑ اوسے سوچے پے جاوندا ہے جیہڑی ہر ویلے اوہنوں ٹھنگدی رہندی ہے۔ اوہ کیہڑے "عزیز" ہن جیہناں نال میں رل کے بہہ سکناں ۔ اوہ کیہڑے لوک ہن جیہناں دی پرکھ اگے میں آپنی کلا دا کھلار کھلاریا ہے۔ سُچجی پرکھ کیہ ہوندی ہے تے کیویں کر سکیدی ہے۔ ایہناں گلاں دا جواب کجھ مناجات وچ دسیا ہاتے ایتھے آن کے کجھ ہور اگے ٹوریا ہے۔
پنکھی خوش آواز ہزاراں جو باغاں وچ بولن
شاعر گھنے اوہناں تھیں ہوئے سخن جواہر تولن
روشن شمع مشالاں جتھے ہور چراغ اُچیرے
کیہ چواتی تیری اوتھے کہسن رَکھ پریرے
جیہناں صرافاں اگے رُلدے لعل جواہر پَنے
کچے منکے ویکھ اساڈے کد اوہناں دل منے

سہی ایہہ ہویا پئی محمد بخش ہوراں دی جاچے شعر کلا دی پرکھ کچہری اوہ اُچے گنی ہن جیہڑے اوہناں توں اگے ہو گُزرے ہن۔ کلا دے گُن دی سدا چلدی ریت ای نویں کلا کار لئی سبھ توں وڈی اتے اوکھی کس وٹی ہے ۔ ایہہ میئیں ہوراں دا چج سمجھو پئی او انج نیوں کے پنجابی ادب دی ریت آگے آئے ہن پر ایس نیون وچ آپنے گُن دا یقین وی ہے :
شاعر بہت پنجاب زمیں دے ہوئے دانش والے
کافی باراں ماہ جیہناں دے دوہڑے بیت اُجالے
ہکناں جوڑ کتاباں لکھیاں قصے ہور رسالے
کدھر گئے اوہ سنگ محمد کر کر ویکھ سنبھالے
مناجات دیاں شعراں وچ پڑھن سُنن والیاں دی جیڑی مجلس دے اجڑن دا میئیں ہوراں نوں دُکھ ہا اوہ مجلس کتاب دے انت وچ اوہناں آن لائی ہے تے آپنا کھٹیا وٹیا ایس مجلس اگے رکھ کے آپ وی اک نُکرے بہہ گئے ہن ۔ ایہہ گزریاں سمیاں دے جیوندیاں شاعراں دا اکٹھ ہے۔ ایہناں شاعراں نوں محمد بخش ہوراں "سنگ" آکھیا ہے تے نال ای سنبھالے والی گل کر کے ایہہ وی دس چھڈیا ہے پئی نویں کلاکار نوں اپنی شاعری دی ریت دے سارے ونو دن گُناں نوں سیاننا تے جاچنا پیندا ہے۔ نویں شاعر دی کرت آپنے آپ نوں پچھلیاں وڈیاں کولوں پرکھاوندی وی ہے تے اوہناں نوں پرکھدی وی ہے۔ وت میئیں ہوریں شیخ فرید توں ٹُر کے احمد یار اتے آن کھلوتے ہن تے مڈھوں لاء پنجابی شاعری دی کُل ریت دا سنبھالا کر کے سانوں وکھایو نیں۔ (سنبھالے دے لفظ اندر پرکھ وی آ جاندی ہے تے پڑچول وی ) کوئی پنجاہواں شعراں وچ چالیہاں کو شاعراں دے ناں گن چھڈے ہن۔ گل ہر اک بارے مِن تول کے ای کیتی ہے۔ کوئی کُھلا ویروا نہیں کیتا۔ کِتے کِتے کسے شاعر دی سلاہنا تے ظاہر داری دا رنگ اجیہا چاڑھیو نیں پئی اصل ہیٹھوں صاف پئی لبھے ۔

پر کئیاں شاعراں نوں اوہناں دلوں وجہوں سلاہیا ہے تے جیہڑے گُن اوہناں گِنے ہن ، اوہناں توں سہی ہوندا ہے پئی میئیں ہوراں دے اپنے سریر اندر پیر محمد توں لاء وارث تیکر تے پیلُو توں لاء سلطان باہو تیکر ہر رنگ نوں سہارن تے سمجھن دا حوصلہ آہا۔ بہتا اوہناں شاعر دے اندرلے رس نوں تے سُنن والے اُتے اوہدے اثر نوں مونہہ رکھیا ہے۔ جیویں :
بلھے شاہ دی کافی سن کے ٹُٹدا کفر اندر دا
مکدی ایہہ پئی محمد بخش ہوراں آپنی کتاب دے انت جیہڑا آپنے سنگاں نوں ایس حساب نال گِنیا ہے اوہ ایسے کارن ہا پئی پنجابی شاعری دی وڈی ریت نال آپنا سبندھ دسیا جاوے تے ایہہ پکی کیتی جاوے پئی میری کرت نوں پرکھن، پڑھن تے سمجھن دا راہ ایسے ریت راہیں جے۔ ہور کوئی نہیں ۔ ایہہ ایہناں پہلیاں لکھن والیاں دیاں رچیاں ای سن جیہناں محمد بخش ہوراں دی آپنی کایا پروان چاڑھی ۔ جے میئیں ہوریں روپ تے رس اتے گُن تے سوہپن نوں اِک جاندے ہن، جے اوہناں دی نظرے آپنے اندر دا سدھار تے لوکائی وچ گُن دا پرچار اِکو اِی گل ہے ، جے اوہناں نوں آپکی اندرلی کایا دی گُڑھت تے مخلوق دی اُنتی وچ کوئی فرق نہیں دِسدا تے ایہناں ساریاں وِچاراں دا اُسار اوسے رِیت دیاں رچیاں دا فیض ہے۔ ایسے رِیت محمد بخش ہوراں نوں سکھایا پئی ظاہر تے باطن وچ نکھیٹر کیہ ہے تے سبندھ کیہ۔ لفظ تے رمز دا جوڑ کیہ ہے۔ ایسے رِیت اوہناں نوں سمجھایا پئی انت ساریاں گلاں دا اِک اوس اَن ڈِٹھے ست دی بھال تے سنبھال ہے جیہدے ہوندیاں اکھر لفظ ہَن تے نہ ہوندیاں نری سیاہی ۔
جہدے ہوندیاں جیون جیون تے نہ ہوندیاں اصلوں موت ۔

 

سوما: نجم حسین سید ، پرکھ بارے میاں محمد بخش دا وچار ، مشمولہ : سیدھاں ، مجلس شاہ حسین ، لہور ، 1967ء