مواعظِ نوشہ : پنجابی دی موہرلی وارتک / نثر دا نمونہ

مواعظِ نوشہ: پنجابی دی موہرلی وارتک / نثر دا نمونہ
The earliest available sample of Punjabi prose

حاجی محمد نوشہ گنج بخش (1552ء - 1654ء) دے مواعظِ نوشہ نوں پنجابی دی پہلی میسر وارتک(prose) کہیا جاندا اے۔

پروفیسر تجمل حسین صاحب ایم اے ، شعبہ انگریزی ، زمیندار سائنس کالج گجرات آپݨے مضمون "کُجھ مواعظِ نوشہ پیر دے ادبی انگ بارے" وچ لکھدے نیں:

حضرت شریف احمد شرافت نوشاہی دی پُن چھان دے مطابق مواعظ نوشہ دے لکھے جان دا زمانہ 990 ھ اے۔

جناب احمد حسین قریشی احمد قلعداری دے مضمون "حضرت نوشہ پیر دی سمجھاونی" دے مطابق:

اردو شعراں ، پنجابی شعراں تے پنجابی نثر دا مڈھ بنھن والے حضرت نوشہ گنج بخش گجرات دے واسو سن۔

حاجی محمد نوشہ گنج بخش ہوراں دی وارتک دا نمونہ ایس طرحاں اے:

 مواعظِ نوشہ : پہلا وعظ

بابا سائیں والیاں فرمایا اے۔ جو سائیں خود مختار ہے۔ جو مندا ہیس ، سو بندہ ہیس۔ اوہ جیویں رکھے تویں رہیے۔اوس تے کسے دا حکم ناہیں۔ اوہ سب دا حاکم ہے۔ کون سائیں نوں آکھے ائیوں نہیں تے ائیوں کر۔ تے کون سائیں نوں پُچھے جو ائیوں کیوں کیتو۔ سائیں دا حکم ڈاڈھا ہے۔ کافراں دی جند دکھیں عذابیں نکلدی ہے۔ مردیاں کئی ارمان دنیا دے کردے ہین۔ جند اونہاں دی جویں کوئی ندی وچ ٹُبی مار کے اپنے آپ نوں لوکائے۔تِویں لُوں لُوں دے ہیٹھ تے نونہہ نونہہ دے ہیٹھ تے کئی کوٹھڑیاں دے وچ ڈردی چَھپدی لُکدی پھر دی ہے۔ پر ملک الموت اوس دی ٹُبی نال ٹُبی کھائے کے جاہ اپڑدا ہے۔ تاں تے وڈا عذاب ہویا۔ تے مومناں دی جند خوشی نال سوکھی سُکھالی نکل کے اپنے اصلی دیس مقام نوں پہنچدی ہے۔ کیوں جو اوہ تاں دُنیا دی عاشق مشتاق ناہیں۔ ہتھوں پندھاں توں چھٹ پوندے ہین۔ پردیسوں مڑ دیس پہنچدے ہین۔ وطن دی خوشی نال ، پل ڈِھل لاوندے ناہیں۔ تاں تے مومناں دی رُوح واسطے ملائک تسبیحاں کردے عرشوں اُتر آگا لیندے ہین تے بہشت لے جاوندے ہین۔ واہ واہ طالع بخت تِنہاں دے جنہاں نوں ایڈا آدر ملدا ہے۔
بابا ۔ فرشتے تاں ایس دُنیا دے کمان سنوارن نوں کئی بے انت درگاہوں مقرر کیتے ہوئے ہیں۔ جو کم کار بندا تے سوردا ہے ، سو ملائک کردے ہیں۔ مارن تے پھر جواون ایہ بھی حکم نال ہوندا ہے۔ حساب عملاں دا تے جزائیں ایہ بھی امر نال ہے۔

بابا ۔ ہِک پُھوکا اِسرافیل دا بناوٹ دے ڈھاہن والا ، جیوندیاں دے مارن والا ہے۔ تے دوجا پُھوکا ڈھٹھے اُسارن والا تے موئے جواون والا ہے۔ ایہ بھی سبھو حکم نال ہے۔

مواعظِ نوشہ : تریجا وعظ
از حاجی محمد نوشہ گنج بخش (1552ء - 1654ء)

بابا ! جے توں واٹ سچی سِدھی سَوَلّی سوکھی سائیں والیاں دی ملیں ، تاں کدی نہ تُھڑیں تے کدی نہ تھِڑیں ، پر ایہ واٹ سائیں والیاں نال مِلیاں ، سچے ساتھ رلیاں ، سچیاں گلاں سُنیاں سمجھیاں ، سچیاں دے آکھے لگ ٹریاں چلیاں لبھدی اے۔ ایویں سُکھالی ناہیں لبھدی تے ایہہ جو لوک ہور بھُلے بھرمی ہوئے اپنی کُسمجھی نال ٹھبکدے ڈولدے رولدے پھر دے ہین ، سے دُھر دے لکھے نال گھتھے ہوئے ہین۔ وڈیاں بُھلاں وچ پھاتھے ہوئے ہین۔تے گھنیاں بھلویاں دے منہ آئے ہوئے ہین۔ایہناں نوں کائی سار سُدھ ناہیں ایہہ ایویں ٹھبکدے آئے تے ٹھبکدے جاوندے نیں۔ ایہناں کوئی سُوجھی ناہیں لدھی۔ پر بھائی جاں جاں سچا سوہان آگو ہوئے کے ، سچیاں نِویں پتیاں نال واٹ ناں دِکھاوے تاں تاں کویں سُجھیے ایہ سچی گل ہے۔ تے سچی گل ایہو گل ہے۔
ہور کہانیاں بُھلانیاں تے پُھلانیاں نِگُنیاں ہین۔ تاں تے بابا ! سچا ہوئے ، سچیاں نال مل ، سچ من ، سچ کہہ ، سچ نال جیو لائے ، سچ سُن ، سچ جان ، سچ سنجھان تے کُوڑ ولوں منہ نوں ہٹائے لے۔

کی لیسیں سچیا کُوڑ تھوں، کی لے سیں سچیا کُوڑ تھوں
کُجھ چانن ہوئے نہ دُھوڑ تھوں، کی لے سیں سچیا کوڑ تھوں
جو دِسّے سو ٹھِر ہے نہیں، بن سائیں ہور دھر ہے نہیں
ایتھے رہنا کجھ چِر ہے نہیں، کی لے سیں سچیا کُوڑ تھوں
سوما: مواعظہ نوشہ ، مرتّبہ شرافت نوشاہی ، صفحہ 51
اوکھے شبداں دے معنے:
واٹ (راستہ) ،سَوَلّی (سستی ، ارزان) ،ملیں (اختیار کرے) ، تُھڑیں (محتاج) ، تھِڑیں (ڈگمگائے)، سُکھالی (آسانی سے) ،بھُلے (بھولے ہوئے) ،بھرمی(شکی) ،کُسمجھی(نا سمجھی)، ٹھبکدے(بھٹکدے ، گمراہ ، آوارہ ، گم ، بے قرار)، ڈولدے(ڈولتے) ،رولدے (رولنا / بھٹکنا) "دُھر دے لکھے نال" (نوشتہ ء قدرت)،پھاتھے (پھنسے)،گھنیاں (بہت زیادہ)،بَھلویاں(بھلاوہ ، فریب) ،سار(خبر)، سُدھ(آگاہی ، علم، واقفیت) ،ایویں(ایسے ہی)، ٹھبکدے، سُوجھی (سمجھ) ، سوہان (واقف کار)، آگو (رہنما / پیشوا) ،نِویں (آگاہی) ، سُجھیے(سمجھیے) ، بُھلانیاں(بُھول میں ڈالنے والی) ،پُھلانیاں(مغرور کرنے والی) ،نِگُنیاں (بے گُن ، بے معنی) ، سچ من (مان لے) ،جیو (طبعیت ، جان ، روح ، دل)، "منہ نوں ہٹائے لے" (منہ موڑ لے)۔

ڈاکٹر محمد سلیم آپݨے پی ایچ ڈی دے مقالے "پنجابی نثر دی ٹور؛ تحقیقی جائزہ" وچ نوشہ ہوراں دے وعظاں دی شبداولی بارے لکھدے نیں:

نوشہ ہوراں دے وعظاں وچوں نکھیڑی گئی کجھ شبداولی جو اوہناں نے دوجیاں زباناں توں ورتی ہے تے پنجابی دے جیہڑے لہجیاں نوں اپنی لکھت اندر سمویا ہے۔ اوس دی تفصیل ایس طرح ہے:

عربی فارسی شبداولی دا ورتارا:
اللہ تعالی ، قرآن مجید ، کلمہ طیب ، عذاب ، کفر ، ظلم ، مرشد، فقیر ، عبادت، صلوت،خمس ،موت، علم ، کسب،قناعت ، غضب، پیغمبر ، صلاح ، آدر، ما ، است وغیرہ

ہندی سنسکرت تے برج بھاشا دی ورتوں:
سار ، انت ، دھیرج ، سکھر ، ناہیں ، سبھسے ، کسمجھی ، گھتھے ، بھنڈار ، راج ، دھن وغیرہ

لہندی شبداں دا ورتارا:
کائی ، سنگسی ، کھڑوسی ، جیوسی ، آوسی ، ہک ، ہیسی ، آکھیوسی ، تھوں ، ڈٹھوس ، کان، جھلیو ، کیتو وغیرہ ہن

حضرت نوشہ پیر دی سمجھاونی

 حضرت نوشہ پیر دی سمجھاونی
احمد حسین احمد قریشی قلعداری ، (ایم اے اردو ، ایم اے فارسی ، ایم اے عربی)
یکم ستمبر ، 1968ء

گجرات دی دھرتی پیراں فقیراں دی جُوہ کارن سارے جگ تے مشہور اے۔ لوک ایہنوں پیراں دا نگر آکھدے نے۔
پڑھے لِخے لوک ایہنوں پنجاب دا یونان آکھدے نے جے ایتھے پنجاب دے وڈے وڈے عالم ہوئے نے۔ میں ایس خطے نوں پنجاب دا بغداد آکھدا ہاں۔ جسراں بغداد دے مدرسہ نظامیہ وچ ہر تراں دے علم و فضل دے سومے چھٹے تے ساری دنیا تے کھلر گئے ایسے تراں گجرات وچوں ہر علم و فضل دی پرانی توں پرانی رِیت چلی تے سارے دیس پنجاب وچ عام ہوگئی۔ انج معلوم ہوندا اے جے ہر قسم دے علم و فضل دا مُڈھ ایتھوں ای بدھا گیا اے۔
1- پاک و ہند دی دھرتی توں پیدا ہون والا وڈا صوفی تے ولی اللہ حضرت نوشہ گنج بخش تے حضرت شاہ دولہ دریائی ایسے ای دیس دی عزت تے آبرو نے۔
2- لاہور توں بعد فارسی شعراں دی پرانی رِیت ایتھوں ای چلی۔ تے فارسی زبان دا سب توں وڈا شاعر مُلّا غنیمت کُنجاہی ایتھوں ای اُٹھیا سی۔
3- اردو شعراں دا مُڈھ بنھن والے حضرت نوشہ گنج بخش ایسے ہی جُوہ دے واسو سَن۔
4- ایسے تراں پنجابی شعراں تے نثر دیاں کتاباں دا مُڈھ وی ایتھوں ای بَدھا گیا سی۔

ایہہ وی اِک عجیب اتفاق دی گل اے جے ایہہ ساریاں رِیتاں گجرات دے اِکو ای جُھگے حضرت نوشہ پیر دے گھروں چلیاں۔ تے گجراتیاں نے ایہناں رِیتاں نوں اُچّی توں اُچّی ٹیشی تے پہنچایا۔

 گجرات دے سب توں وڈے پیر فقیر حضرت نوشہ گنج بخش نے جنہاں توں صُوفیاں دا اِک نوان سلسلہ نوشاہیہ چَلیا اے۔ لاہور توں بعد پنجاب دے سب توں پُرانے فارسی دے شاعر اینہاں دے والد بزرگوار حضرت سید علاو الدین سن۔ تے پنجاب دا سب توں وڈا شاعر مُلّا غنیمت کُنجاہی حضرت نوشہ پیر دے مُرید دا مُرید سی۔

اُردو دا سب توں پُرانا شاعر آپوں حضرت نوشہ پیر ای نے۔ ولی دکنی توں پہلاں ایہناں اُردو دا دیوان لخیا سی۔ پنجاب دے لوک ولی دکنی نوں اُردو شعراں دا باوا آدم مندے نے۔ پَر اُردو شعران دا پہلا شاعر حضرت نوشہ پیر ہوری نے۔
پنجابی شاعری دا مُڈھ کُجھ لوک حضرت باوا فرید شکر گنج نوں جاندے نے۔ تے کُجھ بابا فرید ثانی نوں ایہدا موڈھی سمجھدے نے۔ ساڈی پُن چھان نال اوہ حضرت فرید ثانی ای پنجابی دے پہلے شاعر سَن۔ پَر ہِن دی تحقیق نال ایہہ سہرا وی حضرت نوشہ پیر دے سر بدھا گیا۔
پنجابی نثر دا مُڈھ مُول تے ستراں ، اسیاں سالاں توں اُتاں نہیں ٹپ دا۔ پر ایہہ کمال دی گل اے جے حضرت نوشہ پیر نے پنجابی نثر وچ اک کتاب لِخ کے پنجابی نثر دا وی مُڈھ بنھ دتّا سی۔ اودوں چھاپے خانے تے ہے نہیں سن۔ ایس سببوں ایہہ کتاب لوکاں دی نظری نہ پئی تے اونہاں پنجابی نثر دا مُڈھ مول نہ پچھاتا۔

حضرت نوشہ پیر شیر شاہ سُوری دے پُتّر اسلام شاہ دے وارے 959ھ وچ گھوگانوالی تحصیل پھالیہ وچ جمّے۔ جاگو تارڑاں دے درس وچ حافظ بُڈھا تے حافظ قائم دین ہوراں کولوں قرآن شریف تے علم دیاں کتاباں پڑھیاں۔ فیر قادری سلسلے دے اِک بزرگ حضرت شاہ سلیمان نوری دے ہتھ تے بیعت کیتی۔ تے تھوڑے عرصہ دے بعد خلافت تے اجازت توں مشرف ہوئے۔ تے اپنے پیر دی گدی سنبھال لئی۔ پیر بندیاں ای لوکاں نوں وعظ نصیحت کرن لگ پِئے۔ تے بُھلیاں ہویاں نوں سدھی راہ ہدایت والی وخاندے رہے۔ ایس وارے ایہ اپنا گھر گھوگانوالی چھڈ کے نوشہرہ تارڑاں جیہڑا پچھوں ساہن پال دے ناں نال مشہور ہویا ، آگئے۔ تے ایتھے ای شاہ جہاں بادشاہ دے وارے 1064ھ وچ اپنے رب نوں جا ملے۔

حضرت نوشہ پیر دے وعظ نصیحت دا ڈھنگ زبانی تے لِخ کے دوہان تراں سی۔ لِخ کے وعظ کردیاں ہویاں اونہاں اپنی مادری زبان تے پِنڈ دی زبان کولوں کم لیا۔ تاں جے لوک اینہاں دیاں گلان چنگی تراں سمجھ لین تے جان لین۔ حق دا راہ ٹھوک وجا کے پاناں چاہی دا ہے۔
ایہہ لخے ہوئے وعظ میرے وِیر سید شریف احمد صاحب شرافت دی پَڑچول نال 990ھ وچ پورے ہوئے۔ ایہہ نسخہ ٹھیٹھ پنجابی زبان وچ لِخیا گیا اے۔ تے بڑے مان نال آکھِا جا سکدا اے جے ایہہ دینا وچ پنجابی زبان دی سب توں پہلی نثر دی کتاب اے۔ سب توں پہلاں پنجابی نثر حضرت نوشہ پیر نے ای لِخی۔ تے ایدوں پچھے 1136ھ وچ حافظ برخوردار ہوراں "بھول نماز" لِخ کے ایس رِیت نوں جیوندیاں جاگدیاں رکھیا۔ پَر مینوں بڑا رنج اے جے ایہہ دونویں کتاباں اج توڑی کسے دی نظری نہیں پیاں۔ تے نہ ای اینہاں دی کسے پڑچول کیتی اے۔ "حضرت نوشہ پیر دیاں سمجھاونیاں" سید شریف احمد شرافت ہوراں کول نے تے بُھول نماز دا رسالہ ساڈے اپنے کتاب خانے وچ اے۔

حضرت نوشہ پیر دے بھاگ اللہ سائیں نے کیڈے سُچے تے سوہنے لِخے سَن۔ جے ایہہ وعظ نصیحت تے ہدایت وکھان دا کم اونہاں دی ٹابری وچ ہُن توڑی پایا جاندا اے۔ میرے ویر سید شریف احمد شرافت اونہاں دی نسل وچوں نے۔ تے علم تے ادب تے جیہڑے احسان کر رہے نے ایہہ اِک لمی کہانی اے تے علم آلے لوک ای ایہنوں چنگی تراں سمجھ سکدے نے۔ ایہہ لمی کہانی چھیتی مُکن والی نہیں۔ لوکاں نوں وعظ نصیحت وی کردے نے۔ تے آون والیاں واسطے سِدھی راہ تے ہدایت دے گُوہڑے نشان وی چھڈی جاندے نے۔ پُرانیاں بُھلیاں ہویاں گلّاں وی دسّی جاندے نے۔ ایہہ اونہاں دی کوشش تے ہمت اے جے پنجابی ادب دی ایہہ بہت ساری دولت مدتاں دی گواچی ہوئی لبھ لئی اے۔ اینہاں دیاں بیاضاں قلمی وچ تے پنجاب یونیورسٹی دیاں کتاباں وچ حضرت نوشہ پیر گنج بخش قدس سرہ العزیز دے ایہہ لِخے ہوئے وعظ پئے ہوئے سَن۔ اینہاں اونہوں بنا وار کے اوس ویلے دیاں اوکھیاں حرفاں دے معنے وی اج کل دی بولی وچ لِخ دتے نے تے ہن ایہدے چھاپن دا آہر کر رہے نے۔ تاں جے اینہاں دیاں وڈکیاں دی ایہہ رِیت رہندی دُنیا توڑی لوکاں وچ جیوندی جاگدی رہوے۔

حضرت نوشہ پیر دے وعظاں نوں دوہیں پاسیوں ویکھن دی لوڑ اے۔ معنیاں ولوں تے بولی پاروں۔
معنیاں دے لحاظ نال ایہہ چھوٹے جیہے چار وعظ اسلامی شرع دی پوری پوری شرح کر دے نے۔ جدھے وچ کافراں تے مومناں دی نزع دی حالت ، موسی تے فرعون دا قصہ ، حضرت موسے دے عصا دے معجزے، خداوند تعالی دیاں قدرتاں، دلاں دی صفائی ، توبہ دے فائدے ، قیامت دا حال ، سائیں والیاں دا رستہ ، صالح پیغمبر دا قصہ ، سائیں والیاں دی بر خلافی چنگی نہیں۔ حضرت نوشہ پیر نے ایہہ گلاں کھول کھول کے دسیاں۔

زبان ولوں ایہہ چھوٹی جیہی کتابڑی ، جیہڑی عزت شان ولوں وڈیاں وڈیاں کتاباں توں وی بھاری اے۔ اوس ویلے ٹھیٹھ بولی وچ لخی گئی۔ سانوں ایس کتاب توں اِنج جاپدا اے جو اوس ویلے وی لوک آپس وچ گلاں ساڈی تراں ای کردے سَن۔ تے ساڈے ہار ای لفظ بولدے سَن۔ تے لفظاں دی آواز وی ایہو جیہی سی۔
گجرات دے علاقے تحصیل پھالیہ دی بولی دا پورا پورا نقشہ ساڈے سامنے آجاندا اے۔ اج کل دی بولی تے اوس ویلے دی بولی وچ کوئی ایڈا فرق نہیں۔ صرف علاقے دا اثر ضرور موجود اے۔ ویکھو کیڈی صاف سُتھری بولی اے:۔

"بابا سائیں والیاں فرمایا اے۔ جو سائیں خود مختار اے۔ جو مندا ہَیس سو بندا ہیس۔ اوہ جیویں رکھے تویں رہیئے۔ اوس تے کسے دا حکم ناہیں۔ اوہ سب دا حاکم ہے۔ کون سائیں نوں آکھے ، ایوں نہیں تے ایوں کر۔"

ایہدے وچ ہے توں "ہیس" نہیں توں "ناہیں" کجھ ایہو جیہے فرق پائے جاندے نے۔ میرے خیال وچ ایہہ لفظ ٹھیٹھ بولی دا اصل رُوپ ہے۔ جنہوں اج کل دیاں بولیاں نے وغاڑ دتا اے۔ حضرت نوشہ پیر نے بڑی سوہنی تے سچی زبان ورتی اے۔ وادھا ایہہ جے شرع تے ہدایت دے اوکھے اوکھے مسئلے اپنی بولی وچ ایس تراں دَسّے نے جے انج معلوم ہوندا اے جے ایہہ گلاں اصل وچ ہین ای ایس جُوہ دیا۔ ایہہ فن دین دی سچائی ہے۔ جے دین ساری دُنیا لئی حقّا سچا اے۔ ایس گل دی حقی سچی دلیل اے تے نالے حضرت نوشہ پیر دے کمال نوں ظاہر کردا اے۔
حضرت نوشہ پیر اللہ تعالی نوں سائیں تے صوفیاں ، حق دیاں طالباں نوں سائیں والیاں دے لفظاں نال یاد کیتا اے تے عام سُنن والیاں نوں بابا آکھ کے بڑے ادب نال بُلاوندے نے۔

حضرت نوشہ پیر دے اینہاں وعظاں دا ناں سید شریف احمد صاحب شرافت نے "مواعظ نوشہ پیر" رکھیا اے۔ پیر میں اینہاں نوں "حضرت نوشہ پیر دیاں سمجھاونیاں" آکھدا ہاں۔

اینہاں نوں پڑھو تے حضرت نوشہ پیر دیاں حقیاں سچیاں گلاں تے غور کرو۔ اپنی پُرانی ٹھیٹھ بولی دا ادب وی ویکھو جے اج توں چار سو سال پہلاں ساڈے وڈ وڈیرے آپس وچ کِس رَاں گلاں کردے سَن تے بولدے سَن۔