ہیر وارث شاہ وچ رلّا :
ہیر
وارث شاہ وچ سب توں پہلاں رلّا ہدایت اللہ نے 1885 دے نسخے وچ میاں رکن
الدین دے کہن تے کیتا تے 173 مصرعے ہیر وارث شاہ وچ رلائے تے اوہناں تے
نمبر وی لا دتّے۔
محمد افضل خان آپنے مضمون "ہیر وارث شاہ وچ ملاوٹی شعر" وچ لکھدے نیں:
اوہ (میاں رکن الدین) ہیر وارث شاہ مرتبہ میاں ہدایت اللہ دے اخیر وچ "اشتہار واجب الاظہار" دے عنوان نال لکھدے نیں کہ "میں ایس کتاب لئی 24 سال جستجو کیتی۔ اخیر جنڈیالہ شیر خان گیا۔ سید وارث شاہ ہوراں دے وارثاں نوں مِل کے حرفِ مطلب ادا کیتا۔ تے بڑی مشکل ناں اوہناں کولوں اصل نسخہ دستخطی سید وارث شاہ مرحوم حاصل کر کے لیاندا تے اُستاد میاں ہدایت اللہ ہوراں نُوں دِتا تے "میاں ہدایت اللہ نے صدہا شعر نئے اپنی تصنیف کے سید وارث شاہ کے نام سے اور بڑھا دئیے۔"
ایہہ کتاب پہلی وار 1304ھ مطابق 1885ء وچ چھپی۔ سرورق تے لکھیا اے:
مکمل ہیر وارث شاہ بفرمائش حافظ محمد الدین تاجر کتب مالک و مہتمم مطبع مصطفائی لاہور و رکن دین شیر فروش در مطبع مصطفائی واقع لاہور طبع گردید۔[1]
مطبع مصطفائی نے ایس توں پہلاں 1884ء وچ ہیر وارث شاہ دا اک نسخہ چھاپیا سی جیہڑا چغتائی لائبریری وچ موجود اے۔
دوجا رلا: میاں پیراں دتہ ترگڑ نے ہیر وارث شاہ وچ 1192 مصرعے رلائے۔
ایس رلے بارے محمد افضل خان آپنے مضمون "ہیر وارث شاہ وچ ملاوٹی شعر" وچ لکھدے نیں:
میاں ہدایت اللہ ہوراں توں بعد میاں پیراں دتہ ترگڑ پیشہ درزی موضع جوڑا سیال تحصیل وزیر آباد (گوجرانوالا) دا نام آوندا اے۔ ایہہ وی درزیاں دا کم کردے سَن۔ ایہناں نُوں سید وارث شاہ ہوراں دے شعر سن کے شوق ہویا تے جنڈیالہ شیر خاں آئے۔ وارث شاہ ہوراں دے مزار تے چلہ کیتا۔ ایتھوں قلمی نسخہ لیا۔ تے اوس وچ ترمیم کر کے تے 1192 مصرعے کولوں وارث شاہ ہوراں دے نام تے وَدھا کے ایہہ کتاب ابو سعید محمد الدین مالک کتب خانہ محمدی کول ویچ دِتّی۔ تے اوہناں پہلی وار (میاں ہدایت اللہ والی مرتبہ ہیر دے 20 ورھے بعد) ایہہ چھپوائی۔ تے ایس تے لکھیا "سبھ توں وَڈی اصلی تے مکمل ہیر وارث شاہ"
مولوی
محبوب عالم نے 750 ، منشی تاج الدین لاہوری نے 500 ، بابو عبد الرحمن نے
650 تے عزیز الدین قانون گو وی بوہت سارے مصرعے ہیر وارث شاہ وچ رلائے۔
ہیر وارث شاہ دے تحقیقی نسخیاں دے مرتب کار:
ہیر وارث شاہ نوں رلے توں پاک کرن لئی کئی کھوج کاراں نے کم کیتا اے۔
جیہڑے کھوجکاراں ہیر وارث شاہ نوں رلے توں پاک کرن لئی آہر کیتا اوہناں دے ناں ایہ نیں:
ایس ایس امول ، ڈاکٹر موہن سنگھ دیوانہ ، اے کے لکھنپال (چودھری محمد افضل خان)، شیخ عبد العزیز بار ایٹ لا ، گیانی شمشیر سنگھ ، ڈاکٹر فقیر محمد فقیر ، ڈاکٹر جیت سنگھ سیتل ، پروفیسر سنت سنگھ سیکھوں ، ڈاکٹر گوردیو سنگھ ، ڈاکٹر محمد باقر ، محمد شریف صابر ، شاہد حسین زیدی ، تنویر بخاری ، ڈاکٹر محمد افضل شاہد
تھلے اسی ہیر وارث شاہ دے تحقیقی نسخیاں دی اِک فرست دیندے آں :
ہیر وارث شاہ
مرتب: ڈاکٹر موہن سنگھ دیوانہ
سن اشاعت:1947ء
نرول ہیر وارث شاہ
مرتب:چوہدری محمد افضل خان
سن اشاعت:1959ء
پبلشر:میاں مولا بخش کشتہ اینڈ سنز، 4 ٹمپل روڈ لاہور
چوہدری محمد افضل خان (ایڈیٹر پنج دریالاہور) نرول ہیر وارث شاہ دے مکھ بند وچ لکھدے نیں:
میں جد ایس قصے نُوں نَویں سِرے ترتیب دین لگا ، میرے سامنے ہور وی ہیر دے قّصے سن ، پر میں آپنے قصے دی بنیاد میاں ہدایت اللہ دے لکھے قصے تے ایس واسطے رکھی کہ میرے خیال وچ ہیر وارث شاہ دا چھپیا ہویا قصہ جو سب توں پہلے چھپیا ایہو سی۔ تے ملاوٹ دا چکر اصولی طور تے ایسے توں چلیا سی۔ سو میں ایسے نوں بنیاد من کے ایڈٹ کیتا اے تے جیہڑے شعر میاں ہدایت اللہ دی ہیر وچ ایسے سَن جنہاں اُتے نمبر لگے ہوئے سن تے اوس توں پہلے چھپے ہوئے یا لکھے ہوئے قصیاں وچ نہیں سن اوہ سب وادھو سمجھ کے کڈھ ڈتے نیں۔[2]
ہیر سید وارث شاہ
مرتب: شیخ عبدالعزیز بار ایٹ لا
سن اشاعت: 1960ء
ناشر: پنجابی ادبی اکادمی لاہور
عبد
العزیز بار ایٹ لا ہوراں تحقیق شدہ نسخہ مرتب کرن لئی ہیر وارث شاہ دے 21
قلمی نسخیاں نوں مکھ رکھیا سی اینہاں وچوں 18 قلمی نسخے نیشنل میوزیم کراچی
وچ موجود نیں۔
ڈاکٹر محمد باقر پیش لفظ وچ سارے نسخیاں دی تفصیل دتی اے۔
اینہاں تمام نسخیاں دی تفصیل پڑھیاں ایہہ پتہ چلدا اے جے پنجاب پبلک لائبریری لاہور دا نسخہ (13 م) جیہڑا کرپا رام نے لکھیا سی اوہ مکمل نسخہ اے۔ باقی نسخے نامکمل نیں یا اونہاں وچ رلّا اے۔
ایس نسخے بارے لکھدے نیں:
اول تا آخر درست ہے اور مکمل بھی ہے۔ زوائد سے پاک ہے۔ اچھے منشیانہ خط میں لکھا ہوا ہے۔ خاتمے میں لکھا ہے کہ یہ کتاب کرپا رام نے دیوان ہر دیو سنگھ کے لیے لکھی۔ تاریخ کتابت 8 بیساکھ 1916 دی ہے۔ جنتری کی رو سے اس تاریخ کے مطابق 10 اپریل 1859ء ہے۔ [3]
ہیر وارث شاہ
مرتب: شریف صابر
سن اشاعت: 1985ء ،
ناشر:وارث شاہ میموریل کمیٹی حکومت پنجاب
ایس نسخے دی تفصیل تسی شریف صابر ہوراں دی اواز اچ ایتھے سن سکدے او۔
ہیر وارث شاہ
مرتب:ڈاکٹر محمد باقر
سن اشاعت:1988ء
ناشر:پاکستان پنجابی ادبی بورڈ، 58 لارنس روڈ لاہور
ہیر وارث شاہ متن و اردو ترجمہ
شاہد حسین زیدی
سن اشاعت: 2004
ناشر: فیروز سنز لاہور، 2008
ہیر وارث شاہ (متن و فرہنگ)
تنویر بخاری
سن اشاعت:
ناشر: : پنجابی کلچرل سنٹر (رجسٹرڈ) کڑیال کلاں ، براہ شیخوپورہ
ہیر وارث شاہ
مرتب: ڈاکٹر محمد افضل شاہد
سن اشاعت: 2014
ناشر: راوی کتاب گھر ، شاہ کوٹ ضلع ننکانہ
ہن اسی نمونے دے طور تے چار تحقیقی نسخیاں وچوں ہیر وارث شاہ دے چند مصرعے لکھدے آں تاں جے کھوج کار اینہاں دے فرق نوں ویکھ سکن :
و لو بسط اللہ الرزق العبادۃ رج کہائیکی مستیان چایانے
کلوا واشربوا و لاتسرفوا نہیں مستیان کرنیان آیان نے
الا علی اللہ الرزق العبادۃ رج کھائیکے مستیان چائیان نے
کتھوں پچن انہاں مسٹندیان نوں جنہان کھادیان دودھ ملایان نے
(ہیر وارث شاہ ، مطبع مصطفائی 1884ء ، صفحہ 17 ، 18)
و لو بسط اللہ الرزق العباد رج کھاہ کے مستیاں چائیاں نیں
کلو وشربو دا سی امر ہویا لا تسرفو منع فرمائیا نیں
کنھوں پچنّ اِنہاں مُشٹنڈیاں نوں نِتّ کھانیاں ددھ ملائیاں نیں
الا علی اللہ ررقھا رزق رب دیسی ایہہ لے سانبھ مجھیں گھر آئیاں نیں
(ہیر وارث شاہ ، موہن سنگھ دیوانہ ، صفحہ 41-42)
ولو بسط اللہ الرزق لعبادہ رَج کھائیکے مستیاں چائیاں نیں
کلوا واشربوا دا سی امر ہویا لاتسرفوا منع فرمائیاں نیں
کتھوں پچن ایہناں مُشٹنڈیاں نوں نِت کھاݨیاں دُدّھ ملائیاں نیں
اتقوا علی اللہ رزقھا ، ایہہ لے سانبھ مجھیں گھر آئیاں نیں
(ہیر وارث شاہ مرتبہ افضل خان ، 1959ء ، صفحہ 54)
ولو بسط اللہ الرزق لعبادہ رج کھائیکے مستیاں چائیاں نیں
کلوا والشربوا ولا تُسرفوا نہیں مستیاں کرنیاں آئیاں نیں
کتھوں پچن اینہاں مشٹنڈیاں نوں نت کھانیاں دُدھ ملائیاں نیں
و ما من دابۃ فی الارض الا علی اللہ رزقھا ایہہ آیت دھروں فرمائیاں نیں
رزق رب دیسی اسیں اُٹھ چلے ایہہ لے سانبھ مجھیں گھر آئیاں نیں
( ہیر وارث شاہ مرتبہ شیخ عبدالعزیز بار ایٹ لا ، 1960ء ، صفحہ 102)
و لو بسط اللہ الرزق رج کھائیکے مستیاں چائیاں نی
کلوا واشربو ولاتسرفوا نہیں مستیاں کرنیاں آیاں نی
کتھوں پچن ایہناں مشٹنڈیاں نوں نت کھانیاں ددھ ملائیاں نی
وما من دابۃ فی الارض ایہہ لے سانبھ مجھیں گھر آئیاں نی
( ہیر وارث شاہ مرتبہ شریف صابر ، 1985ء ، صفحہ 50 ، 51 )
سومے:
[1] ہیر وارث شاہ وچ ملاوٹی شعر ، محمد افضل خان، مشمولہ ماہوار پنج دریا لاہور: وارث شاہ نمبر اکتوبر - نومبر 1969ء ،صفحہ 397، لاہور
[2] نرول ہیر وارث شاہ ، چوہدری محمد افضل خان ، صفحہ 5
[3] ہیر ، شیخ عبد العزیز بار ایٹ لا ، پنجابی ادبی اکادمی لاہور
ایہہ وی پڑھو:
