پنجابی ساہِت وچ واراں تے جنگ نامے

پنجابی ساہِت وچ وار کیہ اے؟ 

وار: بہادری دا قِصّہ ۔ ایہدیاں پَوڑیاں نشانی تے سرکھنڈی چھند ہوندیاں ہن۔ جیویں:
نادر دی وار ، چٹھیاں دی وار ، جیمل فتے دی وار
سوما: بول تے تول ، علامہ یعقوب انور ، صفحا 65

وار: پنجابی شاعری دی ایہہ اِک بہوں پرانی صنف اے۔ ایہہ اِک اجیہی نظم اے جہیدے وچ کِسے بہادر تے جنگجو دی بہادری تے لڑائی نوں بیانا جاندا اے۔ اجیہی نظم نوں ہندی وچ راسو ، یونانی وچ اوڈ ، عربی وچ رزمیہ تے فارسی وچ جنگ نامہ کہیا جاندا اے۔ وار دے بند نُوں پوڑی آہندے نیں۔ 
سوما: پنجابی دا اپنا عروض ، صدیق تاثیر ، صفحا 61 

وار اک اجیہی لَمّی نظم نُوں آکھیا جاندا اے پئی جہدے وچ گھبرو جنیاں دی بہادری تے اوہناں دے کارنامیاں نوں بیانیا جاوے۔
سوما: قصہ کاری ، ڈاکٹر میاں ظفر مقبول ، پنجاب انسٹیٹیوٹ آف لینگوئج ، آرٹ اینڈ کلچر ، صفحا 87 

وار دی شاعری وچ سُورمیاں دے جَس گائے جاندے نیں ، دیس پیار دی جوت جگائی جاندی اے اَتے آوندیاں پِیہڑیاں لئی وڈکیاں دے کارنامے سانبھ کے رکھے جاندے نیں۔

سوما:جنگ ہند پنجاب ، مرتب محمد آصف خان ، صفحا 71
 

عالماں دے اِک دھڑے دا وِچار ہے کہ لفظ "وار" سنسکرت دے دھاتُو (root) "ور" وچوں نکلیا ہے۔ جس دے معنی وار کرنا ، وَیر کڈھنا ، وارے جانا وغیرہ ہن۔ دُوجے دھڑے دی جاچے ایہہ لفظ سنسکرت دے "ورِت" دھاتُو وچوں نکلیا ہے جس دے معنی بیان کرنا ہن۔ ایسے توں ای اگانہہ ہور لفظ جیوں وارتک (نثر) ، وارتالاپ (مکالمہ) ورنن (بیان) وغیرہ نِکلے ہن۔

جنگ نامہ:

 جنگ نامہ وار دی طرحاں جنگ دی شاعری اے۔ ایس وچ عام طور تے امام حسین تے یزید دی لڑائی، واقعہ کربلا دا ذکر ہوندا ہے۔ جنگ نامہ دی روایت فارسی توں پنجابی وچ آئی۔  کاہن سنگھ نابھا نے جنگنامے نوں "لڑائی دی کہاݨی دا گرنتھ" کہیا تے ایہنُوں وار نالوں بوہتا وَکھ نہیں کیتا۔

 مشہور واراں تے جنگ نامے

(الف) واراں
آنند پور دی وار ، رام سنگھ
امام حسین دی وار ، شاہ چراغ
بار دی وار ، نجم حسین سید
تارو سنگھ دی وار ، ہرندر سنگھ روپ
تعلق شاہ دی وار ، امیر خسرو
جٹّاں دی وار ، سِدھ جین
جٹاں دی وار ، میر لگام
جیمل فتے دی وار ، تارا چند گجراتی
جیمل فتے دی وار ، نارائن سنگھ
چٹھیاں دی وار ، پیر محمد
چنڈی دی وار ، گورو گوبند سنگھ
داؤد بادشاہ دی وار ، اُستاد ہمدم
داؤد بادشاہ دی وار ، ماہی کمبوه
دُلّے دی وار ، نجم حسین سید
ڈھول بادشاہ دی وار ، ماہی کمبوه
دیوان الف خان دی وار ، نعمت خاں جان
راجہ رام سنگھ دی وار ، کیشو داس
راجہ شیر سنگھ دی وار ، نہال سنگھ
رانی صاحب کور دی وار ، پروفیسر موہن سنگھ
سردار مہاں سنگھ دی وار ، ہاشم شاہ
سکھاں دی وار ، محمد آصف خاں ، ماہنامہ "پنجابی ادب" لہور ، مارچ 1966ء
سید دی وار ، مشتاق صوفی
شام سنگھ دی وار ، ہوندر سنگھ روپ
غدر دی وار ، نامعلوم (بحوالہ ، پراچین جنگ نامے ، مرتب شمشیر سنگھ اشوک)
کِلّی دی وار ، پروفیسر موہن سنگھ
مظفر خاں دی وار ، نامعلوم
ملتان دی وار ، سوبھا بلوچ
ملتان دی وار ، نجم حسین سید
مُنکھ دی وار ، ہوند سنگھ روپ
نادر شاہ دی وار ، نجابت کوی
ہری سنگھ نلوه دی وار ، سہائی سنگھ
ہری سنگھ نلوه دی وار ، قادر یار

(ب) جنگ نامے
جنگ سِنگھاں تے فرنگیاں دا ، مٹک
جنگ نامہ احمد ، حامد شاہ عباسی
جنگ نامہ احد ، احمد یار مرالوی
جنگ نامہ امام حسین ، پیر محمد کاسبی
جنگ نامہ امام حسین ، شاہ جہان مقبل
جنگ نامہ امام حسین ، حافظ برخوردار رانجھا
جنگ نامہ امام علی الحق ، حاتم علی ڈسکوی
جنگ نامہ امام علی الحق ، میاں غلام مصطفىٰ
جنگ نامہ امامین ، محمد بوٹا گجراتی
جنگ نامہ امیر حمزہ ، امام بخش
جنگ نامہ امیر حمزہ ، سعید علی شاہ
جنگ نامہ بدر ، احمد یار مرالوی
جنگ نامہ بھنگانی ، نا معلوم (بحوالہ پراچین جنگ نامے ، مرتب شمشیر سنگھ اشوک)
جنگ نامہ چترال ، صوبیدار ودھاوا سنگھ
جنگ نامہ چترال ، کیہر سنگھ
جنگ نامہ چترال ، مستری گو پال سنگھ
جنگ نامہ چمکور صاحب ، موہن سنگھ گھکے والی
جنگ نامہ حسن حسین ، جان محمد
جنگ نامہ حضرت علی ، کریم بخش بدر
جنگ نامہ حضرت علی ، عظیم
جنگ نامہ حضرت علی ، محمد اعظم
جنگ نامہ حضرت علی ، مولوی محمد حسین
جنگ نامہ خندق ، احمد یار مرالوی
جنگ نامہ دِلّی ، خزان سنگھ
جنگ نامہ رسولِ کریم ، امام دین
جنگ نامہ زقوم ، میاں عمر دین
جنگ نامہ زیتون ، امام بخش
جنگ نامہ زیتون ، امیر بخش
جنگ نامہ زیتون ، شیر محمد نذر
جنگ نامہ سردار ہری سنگھ ، رام دیال
جنگ نامہ زین العرب ، اکبر علی شاہ قانون گو
جنگ نامہ سری گورو گوبند سنگھ ، انی رائے
جنگ نامہ شاہ مندود تے سلیمان پیغمبر ، کبیر فقیر
جنگ نامہ کابل قندھار ، شیام سنگھ کرم سنگھ
جنگ نامہ کابل ، کرم سنگھ لاہوری
جنگ نامہ کربلا ، امیر علی جالندھری
جنگ نامہ لاہور ، کاہن سنگھ بنگہ
جنگ نامہ مالا کنڈ ، مستری گو پال سنگھ
لاہور دی خانہ جنگی ، نامعلوم (بحوالہ پر اچین جنگ نامے ، مرتب شمشیر سنگھ اشوک)
وڈا جنگ نامہ ، امیر علی شاعر
وڈا جنگ نامہ گورو گوبند سنگھ ، گوکل چند وید

(ج) کُجھ ہور
بھیرا سری گورو گوبند سنگھ جی کا ، نا معلوم (بحوالہ پراچین جنگ نامے مرتب شمشیر سنگھ اشوک)
پنتھ پر کاش ، گیانی کالا سنگھ
تیغ خالصہ ، گیانی کرتار سنگھ کلاس والیا
داستان امیر حمزه ، مولوی غلام رسول
دسمیش درشن ، ودھاتا سنگھ تیر
روضۃ الشہدا ، میاں رُکن دین
شاہنامہ کربلا ، دائم اقبال
شاہ نامہ ، مولوی نظر محمد
شہادت نامہ ، علم دین
شہادت نامہ امام قاسم ، گھسیٹا کاسبی
شهيد بلاس ، گیانی کالا سنگھ
شهيد بلاس ، شاه سنگھ
غزوات اسلامیہ ، مولوی ولی محمد
فتح نامہ ، بھائی دیال سنگھ
گلزارِ حسین ، مولوی محمد حسین
گلشن شہادت ، غلام نبی حسینی
واقعہ شہداء ، خورشید عالم

 

سوما: جنگ ہند پنجاب ، مرتب : محمد آصف خان ، عزیز بک ڈپو ، اردو بازار ، لاہور ، 1972ء