وارث شاہ تے ہیر(محمد افضل شاہد)

وارث شاہ تے ہیر 

(محمد افضل شاہد)

وارث شاہ کون سی؟ اوہنے ہیر کیوں لکھی ؟ وارث شاہ دی ہیر دی کلاسیکی پنجابی ادب وچ کیہ اُچیچ ہے؟ اوہدی ہیر دا اوہدے ادبی مُریداں، کیہ حال کیتا ہے؟ حال گھڑی وارث شاہ دی ہیر دنیا دے ادب دی کیس پدھر تے کَھلّی ہے؟ ایہہ تے ایہو جیسے کِنّے ہی ہور سوال وارث شاہ تے اوہدی جگت مشہور ہیر بارے گجھے ادبی کھوجکار تے عالم پُچھدے رہے ہن تے اج وی پُچھ رہے نیں۔ ہیر وچ وارث شاہ نے لکھیا ہے: "وارث شاہ وسنیک جنڈیالڑے دا ( بند 628 )۔ پرانے ویلے دے صندل بار ( جاں ساندل بار ) دا ایہہ پنڈ جنڈیالہ شیر خان آج ضلع شیخو پورہ دے انتظامی حلقے دا اک مشہور قصبہ ہے۔

ہیر وچ بند 594 دا اک مصرعہ اِنج ہے : "بِناں عمل دے نہیں نجات تیری پیا مارئیں قُطب دیا بیٹیا وے" ایس مصرعے وچ قطب دا لفظ صوفی مسلک دے اک درجے جیویں ولی ، غوث تے ابدال ہن، دی دس پاندا ہے۔ کُجھ لوکاں ایس مصر عے توں ایہہ سمجھ لیا ہے پئی وارث شاہ دے پیو دا ناں سید قُطب شاہ سی۔ حالاں اوہناں دے خاندانی شجرے مُوجب وارث شاہ دا باپ سید گل شیر شاہ سی ۔

وارث شاہ دے جمن دیہاڑ وانگر اوہدے مرن دِن بارے وی کوئی ٹُھکویں جانکاری نہیں مِلی ۔ ہِیر وچ اِک مصرعہ اِنج ہے: وارث شاہ جوانی دی عمر گزری اجے طبع نہ حرص تھیں باز آئی (بند 439 )۔

وارث شاہ نے ہیر وچ حیاتی، لوکائی دے وسن جوگ ، ہڈورتیاں تے حیاتی دے نچوڑ نوں پکے تے پیڈے ڈھنگیں، ٹُھکویں تے سُچجے انگیں بیان کیتے ہن اوہناں توں پتہ لگدائے پئی ہیر لکھن ویلے اوہ پنجاہ پچونجا ورھیاں دا ضرور ہوسی ۔ ( وارث شاہ نے ہیر 67-1766 وچ نظم کیتی سی، بند 626)۔
 

وارث شاہ دی شخصیت بارے ڈھکویں جانکاری وی نہیں لبھی ۔ اوہدی حیاتی دے ٹھیک ٹھیک حال احوال تے اوہدے بارے پکی جانکاری دا نہ ملنا کُجھ لوکاں لئی کیسے وڈی نعمت توں گھٹ نہیں جنہاں ایس وڈے سچیار پنجابی و سیبی حکیم ، عالم تے شاعر اُتے کئی افسانوی رنگ چاڑھن دے آہر کیتے ہن اتے اکا ای بے تکے عجیب غریب ، بے تھہوے تے بے بنیاد قصے گھڑے ہن۔ ایہہ سگویں انھیاں وچکار افسانوی ہاتھی والی گل ہے، انھے پورا ہاتھی ویکھن جوگے ہوندے نہیں پر ہاتھی دے جیہڑے انگ نوں اوہناں دا ہتھ لگے اوہ اپنے ولوں اوہو ای ہاتھی سمجھدے تے دسدے رہندے نیں۔
وارث شاہ دے اپنے زمانے دی ریت مُوجب اوہدی مڈھلی تعلیم یقینا گھر جاں مدرسے وچ ہوئی سی۔ ہیر توں اینا ضرور پتہ لگدائے پئی اوہ اپنی اگلی تے اعلی تعلیم لئی قصور گیا سی ۔ قصور ( پاکستان دا اک مشہور شہر ) اُبھردے نو جوان پنجابیاں دی اعلیٰ تعلیم لئی بہوں من پسند تے مشہور سی ۔ خاص کر حافظ غلام مر تضیٰ اوتھے اک دینی مدرسے وچ منیا پرمنیا استاد سی تے پورے پنجاب وچ مشہور سی ۔ وارث شاہ توں ویہہ پنجی سال پہلاں پنجابی دا مشہور تے مقبول صوفی شاعر بلھے شاہ ایسے دینی عالم کولوں فیض یاب ہوون لئی قصور گیا سی ۔ کئی سال مگروں وارث شاہ وی ایسے دینی عالم کولوں علم نے عرفان دا فیض لین قصور گیا تے او سے بزرگ نوں اپنا اُستاد مندیاں ہویاں اوہناں علم تے عرفان دے ایس وگدے کھوہ توں اپنے علم دی تریہہ رج کے بجھائی ۔ وارث شاہ اپنے اُستاد دا چوکھا عقیدت مند سی ۔ ہیر وچ وارث شاہ نے اپنے ایسے اُستاد دا ذکر بڑے خلوص، پیار، چاہ تے محبت نال کیتا ہے ( بند 628)۔

وارث شاہ نے ہیر وچ کئیاں تھانواں تے قصور دا ذکر کیتا ہے۔ مثلاً نادر شاہ تے احمد شاہ ابدالی دیاں واہراں تے ہلیاں توں پنجاب وچ ان کہنی تباہی مچی تے بہوں ظلم ہویا۔ قصور دے آسے پاسے ہوون والی تباہی توں وارث شاہ نوں بہت دکھ ہو یا ( بند 628 ) ۔

اوس زمانے وچ مدرسیاں تے مسیتی سکولاں وچ پڑھایاں جاون والیاں تعلیمی کورساں دیاں نصابی کتاباں عربی تے فارسی زباناں وچ ہی ہُندیاں سن۔ ایسے پاروں تعلیم دے پڑ وچ سپھل ہوون لئی پڑھیاراں نوں عربی تے فارسی زباناں نوں چنگی طرحاں سکھنا تے جاننا پیندا سی ۔ وارث شاہ نے اپنے زمانے دے سکولاں تے کالجاں وچ پڑھائیاں جاون والیاں کتاباں، مضموناں دی ونڈ ، اُستاداں تے شاگرداں دا میل جول تے ورتارا ہیر وچ کھول کے دسیا ہے (بند 33-36)۔

اک گُجھا ، ڈونگھا تے منجھیا ہویا دین تے دُنی دا عالم ہوون دے نال نال وارث شاہ نگھی سوچ تے دِکھ رکھن والا کھوجکار تے اپنے ویلے دی نبض دا جانو ہوون دے نال نال وسیب دے سماجی روگاں تے مرضان دا حکیم وی سی ۔ ایسے پاروں وارث شاہ دی حیاتی دیاں ون سوئیاں ونڈاں تے کڈھے سِٹّے بہوں ٹُھکویں ہن تے اج وی او سے طرحاں سجرے تے تازے ہن جیویں اوہدے اپنے ویلے سن۔ اوہنے اپنے ویلے دی جِیندی جا گدی تصویر لفظاں وچ من کھچویں انگیں انج واہی ہے پئی پڑھن تے سُنن والیاں دے دلاں تے اثر ضرور ہوندا ہے۔ ہیر وچ انسانی میل جول، ہڈورتیاں تے اوہناں توں کڈھے نچوڑ تے سِٹّے اوس دے تجربے کار جانُو تے سماجی مرضاں نوں پچھانن والا تجربہ کار حکیم ہوون دی دلیل ہن ۔ وارث شاہ اوہ نویکلا ادبی سیانا ہے جیں دی ہیر دی کہانی دے ہر اوکات ، درجے تے رُتبے دے کردار اپنیاں گلاں باتاں تے کماں کاراں توں اوہدے وڈا تے مہان ادیب، سیانا، کہانی کار، شاعر تے من کھچواں بیان گو ہوون دیاں یقینی گواہیاں دیندے ہن۔ اوہ اپنے زمانے دی بیچ بیچ دی ایسی تصویر واہندا ہے پئی ہر پاٹھک تے سُنن والا بیان کیتے قصے دی ہر لڑی وچ اپنے آپ نوں ذاتی طور آپ خود شامل محسوس کردا اے۔ اوس دے صاف سیدھے تے اُگھڑویں بیان منن گوچرے، جائز ، انسانی پدھر نال جڑیاں رِیتاں دی دس پاون توں اڈ اوہناں دے جائز ہوون دی پچھان وی کراندے ہن۔ نالو نال ہیر دے کرداراں توں پُٹھے ، غلط ، دھکو زوری ، مکروہ تے نرے بد عملاں دی پچھان وی ہو جاندی ہے۔

وارث شاہ اپنے ویلے دیاں چالو ریتاں، رسماں تے رواجاں دا ڈھکواں تے ڈونگھا جانو سی ۔ اوس ویلے دی رہتل تے وسوں وچ وی بہوں ساریاں اجوڑ رسماں ، ریتاں ، رواج ، دھرم تے اوہناں نال جُڑیاں اُچیچیاں رسماں ، اخلاقی تے حیاتی دے جیون نال جُڑے طور طریقے چالو سن ۔ ہندو ، بدھ ، سکھ ، مسلمان تے ایہو جیہے ہور کئی دھرماں تے مذہباں دے پیروکار امن تے آرام دی زندگی مان رہے سن۔ رلویں اجوڑاں دی مانتا سانجھے امن امان لئی کِھڑے متھے سہن تے برداشت کرن دی ریت نِری چالو ہی نہیں سگوں اُچی ، پردھان تے اُچیچی منی جاندی سی۔ کُھلھے دِل تے دماغ دی ایس وسوں دا کوئی جی اک دِھر توں دوجی دِھریں آسانی نال وٹی سکد اسی ایس لئی پی سانجھی وسوں دے امن تے آشتی وچ ایہو جیہے ادل بدل دی نِری گنجائش ہی نہیں سگوں لوکائی تے رہتل دی ات ضروری لوڑ وی سی ۔

 ایس دی مثال دهیدو رانجھا ہے جیہڑا وقت پین نے اپنی لوڑ تے کم کڈھن لئی جوگی دا روپ وٹا لیندا ہے پر پھیر وی رنگپور دے پردیسی مُلک والیاں لئی قبول ہے۔ ایس لئی پپی اوس غلط ملط دنیا وچ امن رکھن لئی ایہو جیہیا ادل بدل تے ہیر پھیر کوئی وڈی گل نہیں سی گنی جاندی۔ پر اُکّا ای غیر تے ظالم ات بھرے بدیسی "دوجے" دا معاملہ اُکّا ای پُٹھا تے اجوڑواں ہے جیہڑا نادر شاہ درانی تے احمد شاہ ابدالی دیاں مکروہ تے ڈراؤنیاں شکلاں وچ بدیسی دھاڑو بن کے پنجابیاں تے پنجاب واسیاں دا امن امان اُکّا ہی تباہ کر دیندا ہے۔

وارث شاہ ہیر دا قصہ لکھن والا پہلا شاعر نہیں ۔ ایس توں پہلاں ہری داس ہریا، گنگ بھٹ، باقی کولابی، دمودر داس، سعید سعیدی، احمد گجر ، مہتا چنابی ، گُرداس گُنی ، گرداس کھتری، چراغ اعوان، احمد یار خاں یکتا ، فقیر اللہ لاہوری ، منسا رام خوشابی، میر قمر الدین، حافظ شاہجہان مُقبل تے سُندر داس پنجابی ہیر دے قصے لکھ گئے سن۔ ایہہ وارث شاہ دا نویکلا تے من کھچواں آکھن ڈھنگ ہے جیہنے وارث شاہ دے قصے نوں امر بنایا تے دائمی شہرت دتی۔ ہیر دے نال نال وارث شاہ دا ناں اِنج جُڑیا پئی دُوجے سارے شاعراں تے کہانی کاراں دے نانواں دا چوکھے لوکاں نوں پتہ ہی نہیں۔ لوکائی وچ مانتا ، ہر دلعزیزی تے امر تا وارث شاہ دا ہی نصیب تے حصہ بنی۔
علم سکھن لئی تے سچ دی کھوج تے تلاش لئی وارث شاہ نے پنجاب دے دُور دُریڈے علاقیاں دا سفر کیتا چپہ چپہ کھنگالیا تے زیارتاں کیتیاں۔ ایہو جیہیا اک سفر ہی سی جیہڑا وارث شاہ نوں ملکہ ہانس دے پنڈ لے گیا تے ایسے پنڈ وچ کُجھ چر رہندیاں ہویاں 1180 ہجری وچ وارث شاہ نے ہیر دا قصہ "سوہنی جیبھ" پنجابی وچ نظم کیتا ( بند 626,627 ) ۔ ملکہ ہانس وچ وارث شاہ اوتھوں دی مسیت دے اک ہُجرے وچ رہیا تے اوتھے رہندیاں اوسے مسیت وچ پِنڈ دا پیش امام وی سی ۔ ایسے ہُجرے وچ وارث شاہ نے اپنی جگت منّی تے دنیا بھر وچ جانی پچھانی ہیر مکمل کیتی۔ 

ہیر دے قصے دا پلاٹ سِدّھا سادہ ہے۔ رانجھا قوم دا مَوجُو چوہدری پنڈ تخت ہزارے دا مالک سی۔ اوس دے اَٹھ پُتر تے دو دِھیاں سن۔ سبھ توں چھوٹے منڈے دا ناں دِھیدو سی ۔ دھیدو کنوارا سی پر اوہدے وڈے ستے بھرا وی ہے سن۔ پیو نوں دھیدو نال ساریاں توں چوکھا پیار سی جیس پاروں بھراواں وچ حسد تے ساڑ رہندا سی ۔ اللہ دی قضا نال موجو فوت ہوگیا۔ وڈے بھرا تے اوہناں دیاں تِیویاں رڑا تے کھلا میدان ویکھ کے دھیدو نوں مندے بولاں تے میہنیاں نال ایناں اکا ء دیندے نیں پئی اوہ گھر تے اپنے حصے دی وراثتی بھوئیں چھڈ کے جھنگ ول ٹر پیندا ہے۔ راہ وچ اوہنوں کئی کڑیاں، ازمائشاں ، مصیبتاں تے امتحان سہنے تے جرنے پیندے نیں۔ پیار دا تُھڑیا تے محبت دا ٹولن ہار دهیدو جھنگ اپڑ کے جدوں ہیر نوں ویکھدا ہے تے دونویں پہلی نظر وچ ہی اک دوجے نوں دل دے بہندے ہن۔ ہیر اپنے نویں پیار دی گڈی نوں ودھان لئی دھیدو رانجھے نوں اپنے پیو چُوچک جو قوم دا سیال ہے کول سفارش کر کے دھیدو نوں ڈنگر مال چروان لئی مہینوال رکھوا لیندی ہے۔ ہیر رانجھے لئی بھتا لیاون دے بہانے رانجھے نال ملدی رہندی ہے تے انج اوہناں دی محبت عشق دی منزل تے پہنچ جاندی ہے۔ پنڈ دے اک کیدو ناں دے وڈیرے نوں ہیر تے رانجھے دالُک چھپ کے ملنا چنگا نہیں لگدا۔ اوسے دی مُخبری تے اُکسان تے ہیر دے ماپے ہیر دا ویاہ رنگپور دے سیدے کھیڑے نال مِتھ دیندے نیں۔ ہیر ایس ویاہ توں اُکا ہی انکاری ہو جاندی ہے۔ اوہ رانجھے نال ہی اپنا وواہ کرن دی اڑی تے اڑی رہندی ہے۔ پر ہیر دے سیدے کھیڑے نال ویاہ توں انکار دے باوجود تے ہیر دے ایس شادی نوں قبول کرن توں بغیر ہیر دا ویاہ جبرا تے دھکو زوری سیدے کھیڑے نال کر دتا جاندا ہے۔ مجبور ، محروم تے ناکام دهیدو رانجھے اُتے دُکھ، درد ، غم تے غصے دے پہاڑ ٹُٹ پیندے نیں۔ ہیر سیدے کھیڑے نال اپنے ویاہ نوں کدے وی نہیں مندی تے ایس طرحاں اک کنواری مغویہ ہار ہی رنگپور وچ کھیڑیاں دے گھریں اپنے دن گزاردی ہے۔ ہیر دے سُنیہے تے رانجھا جوگی بن کے ہیر دے کاغذی پیکے پینڈ رنگپور جاندا ہے۔ اوتھے اوہدا واہ پیر دی ننان سہتی نال پیندا ہے۔ سہتی نال ایہ پہلا ٹاکرا رانجھے لئی بہوں اوکھا ثابت ہوندا ہے پر کُجھ چِر پچھوں سہتی تے رانجھے وچ صلح ہو جاندی ہے۔ سہتی تے ہیر اپنے اپنے عاشقاں نال اُدّھل جاون دا متا پکاندیاں نیں۔ ایس متے دے مُڈھ تے ہیر نوں اک زہریلا سپ لڑن دا جھوٹھا ڈراما رچایا جاندا ہے۔ رانجھا (جوگی) سپ دے توڑ لئی سدیا جاندا ہے۔ ایس موقعے دا فائدہ لیندیاں ہیر رانجھے نال تے سہتی اپنے عاشق مراد بلوچ نال نکل جاندیاں نیں ۔

 کھیڑے دونواں دا پِچھا کردے نیں ۔ ہیر تے رانجھا پھڑے جاندے نیں۔ رانجھا علاقے دے راجے اگے بنتی تے فریاد کردا ہے۔ جوگی رانجھے دیاں کرامتاں ویکھ کے راجہ رانجھے نوں ہیر سونپ دیندا ہے۔ ہیر دے ماپے رانجھے نال اک اخیرلا داء کھیڈدیاں اوہنوں آکھدے نہیں پئی توں جنج بنا کے لیا تے اسیں ویاہ دے سارے شگن مناندیاں ہیر دا ویاہ تیرے نال کر دیاں گے ۔ رانجھا تخت ہزارے جنج دی تیاری لئی جاند ائے۔ پچھوں ہیر نوں زہر کھوا کے مار دیندے نیں۔ رانجھا ہیر دے مرن دی خبر دے صدمے نال مر جاندا ہے۔ ایس طرحاں ہیر دے دوسرے قصے کاراں توں ہٹ کے وارث شاہ اپنی ہیر دی داستان نوں اک منطقی تے نہ بھلن والا المیہ اخیر بخشدا ہے۔

وارث شاہ توں بہت پہلاں احمد گجر (1682) تے حافظ شاہجہان مقبل (1741) نے فارسی شاعری دی وِنک "بیت" جیہنوں پنجابی وچ بَینت کیہندے نیں، وِچ اپنی اپنی ہیر دی کہانی لکھی سی ۔ وارث شاہ نے وی ہیر دے قصے لئی اوہو ہی شعری ونڈ چُنی ۔ پر وارث شاہ دے بیان اتے ہیر دی داستان دیاں کڑیاں نوں رواں تے من موہنے ڈھنگ نال جوڑن دا کمال ہے جیہناں ہیر دے پاٹھکاں ، گائیکاں تے سنہاراں دیاں دلاں اُتے راج کیتا ہے۔ ایس توں اڈ، وراث شاہ نے اپنے کلام نوں فیلوسفی اتے روحانی رنگ وچ وی رنگیا تاں جو بدیسی ہُلڑ بازاں تے واہرواں دے ظلم ، جبر تے ات دُکھی پنجابیاں دے دلاں نوں تسلی دین دا اپج وی بنے۔
 
 ایس بحر یا چھند وچ لکھی ہیر اِک نویکلے ، اُچیچے تے خاص ڈھنگ نال محفلاں وچ گائی جاندی ہے جیہنوں ہیر انگیں ہیر گاون داطریقہ (جو اصل وچ راگ بھیرویں وچ ہے) کہیا جاندا ہے۔ ہیر پڑھن تے گاون دا ایہہ ڈھنگ لوکاں دا بہت من پسند، مقبول تے جانیا پچھانیا ہے۔ وارث شاہ دی ہیر نوں ایسے لے وچ گاون ، پڑھن تے سُنن دی من پسندی وارث شاہ دے کلام وچ رلے تے ملاوٹ دے رجحان دی وجہ وی بنی ۔ خاص کر 1865 توں مگروں تے لالچی شاعراں تے دولت پرست چھاپے خانیاں دیاں مالکاں تے ناشراں نے وارث شاہ دے ناں تے ہیر دیاں کتاباں چھاپ کے اوس دے اصل کلام وچ انھے واہ رلا اِنج کیتا پئی وارث شاہ دے اصل کلام توں رلواں شعری مواد چھاننا ، چھٹنا تے باہر کڈھنا ہن بہوں اوکھا کم لگدا ہے۔

وارث شاہ نے ہیر کیوں لکھی ؟ ایس سوال دا پرتا ہیر وچ کیسے حد تیکر دوہاں تھاواں تے آکھے حوالیاں توں مِلدا ہے۔ ہیر دی کہانی دے شروع وچ وارث شاہ آکھدا ہے کہ اوہدے یاراں (جمع دے صیغے نال ) نے اوہنوں ہیر دے قصے نوں نویں سِروں لِکھن دی فرمائش کیتی ( بند 6 ) ۔ ہیر مکمل کرن تے ہیر دے اخیرلے حصے وچ وارث شاہ لکھدا ہے پئی اوہنے اپنے پیارے یار ( ایس واری واحد صیغے نال ) دی فرمائش پوری کر دتی ہے ( بند 629 )۔

چوکھے دھیان تے گوہ نال ہیر پڑھیاں پتہ لگدا اے پئی ہیر لکھدیاں وارث شاہ
دے ساہمنے اپنی وسّوں تے معاشرے وچ چالو تے پرچلت بدیاں اُتّے اُنگل دھر کے اوہناں بُرائیاں دی سُدھار جیہیا نیک مقصد سی ۔ ایس نیک کم لئی اوہنے پنجاب دی اِک جانی پچھانی لوک کہانی دا پلاٹ چُنیا۔ اِک دردمند تے سچیار ناظر ہوندیاں وارث شاہ اپنے معاشرے وچ کھلریاں تے چالو بدیاں توں کیویں وانجھا رہ سکدا سی؟ انسانی قدراں ، عظمت تے وقار دی نِت ڈِگدی چال ، مڈھلے حق تے قدراں دا نِندن خاص کر سوانیاں تے ایانیاں کُڑیاں دے حق منن تے پچھانن توں انکاری عام سی ۔ ایک گجھا دُنیا جانو تے نِگھا عالم ہوندیاں وارث شاہ چنگی طرحاں
جاندا تے سمجھدا سی پئی معاشرے وچ رچیاں اخلاقی تے وسیبی بدیاں سدھارن لئی سیدھیاں ساہویاں نصیحتاں فائدے دی تھاں پُٹھیاں پیندیاں نیں تے نقصان وند ہٹ دھرمی تے کٹڑ پُنے دیاں جڑھاں بندیاں نیں۔ ایسے پاروں ہیر دے قصے دے ہر طرحاں تے ہر اوکات تے نکے وڈے رتبے دے کرداراں نوں وارث شاہ نے اپنے معاشرے دے سدھار لئی بہوں مثالی ڈھنگ نال ورتیا ہے۔ ایہناں کرداراں وچ وڈّے خاندان دے بھار ہیٹھ دبیا موجو چودھری، پیار تے نازاں نال وِگڑیا رانجھے ٹبر دا چھوٹا بھرا بیکار دِهیدو، چوکھی محنت مشقت کرن والے تے وچوں خار تے کینہ رکھن والے دھیدو دے وڈے بھرا تے اوہناں دیاں نک چڑھیاں تے تڑ تڑ ترکھیاں تِیویاں ، موقع پرست ، بدنیت تے وِک جاون والے مسیتی مُلّاں ، اپنی دنیا وچ مست تے مرضِیاں دے مالک عام شہری ، ساہوکار ورتارے والا محنتی پر پیسے دا پیر لَڈّن ملاح، سوہنی، چنچل، البیلی تے حسین جمیل ہیر تے اوہدیاں گوڑھیاں تے وفادار سہیلیاں ، جھنگ دا مالک مہر چوچک سیال تے اوہدی دُنیا شناس تے دُنیا دار بیوی ملکھی ، ہیر دا جوشیلا بھرا سُلطان، مشکوک تے سازشی ذہن دے کردار والا کیدو، مذہبی وڈیرا قاضی شمس، تانے بانے والی راز دارنی مِٹھّی نائین ، ڈھور ڈنگر تے جنگل بیلے، بھاڑیاں تے ڈنگر مال تے منگُو چار مہینوال، جہاں دیدہ تے دنیا شناس جوگی ، سازشی پر بے صبرے چیلے ، سیانے تے مین میکھ کڈھن والے اَیالی ، سخت، مغرور تے بدلحاظ سہتی ، سہتی دا بھرا تے ہیر دا کاغذی خاوند سیدا کھیڑا، سیدے دا پیو اجُو کھیڑا ، راجہ عدلی تے اوہدا درباری مُلّاں ، وِنک وِنک دی طبعی تے مالی دولت نال بھری بھرائی دُنیا، وہم، مصیبتاں تے اوکڑاں ، فرشتہ سیرت روحانی پنج پیر ، وغیرہ۔ ایہہ سارے کردار عام حیاتی دے چلدے پھردے نمونے سن جیہناں راہیں عام بندہ اوس ویلے دی وسوں تے رہتل نال اپنا جوڑ تے رشتہ آسانی نال ویکھ تے سمجھ سکدا سی ۔ ایہہ سارے کردار انسانی کمزوریاں نال لدّے تے لِبڑے تے خود غرض انسانی خامیاں نال بھرے پئے سن جیویں کہ جہالت، لالچ ، کینہ، کرودھ، حسد، نفرت، دکھاوا، ٹوہر ، بُزدلی ، وغیرہ۔ نالو نال ایہناں کرداروں وچ سلاہن جوگ تے چنگیاں انسانی قدراں تے خوبیاں وی ہے سن جیویں پیار، محبت، ہمدردی، صبر شکر، سُدھ بُدھ ، عقل تے مت ، بہادری ، وغیرہ۔ ہمیشہ وانگر چنگیائیاں تے بدیاں وچ اجوڑ وی صاف دسدا سی ۔

ایسے پاروں وارث شاہ نے اپنے سچی مچی یا من گھڑت یار جاں یاراں دا حکم مندیاں ہویاں جیو وچ بہت تدبیر کر کے نویں سِرے توں ہیر دا قصہ جوڑیا (بند 7) ۔ ہیر دی کہانی ودھاندیاں ہر چنگے تے بھیڑے موقعے تے وارث شاہ اپنا وسیب سدھارتا دا نیک مقصد نہیں بُھلیا۔ لوڑ تے ویلے مُوجب وارث شاہ ہیر کہانی دے کھیڈکاراں دے مونہوں لچر فُحش تے گندیاں گالھاں وی بکواندا ہے تاں جے جیندی جا گدی تے سچی مچی دی وسّوں دے ایہو جیہے لوکاں نوں وی اوہ اپنے نال رلا کے اوہناں نوں اوہناں دے طور طریقے دا شیشہ وکھاندیاں اوہناں دی سوچ سمجھ بدلن دا مُوجب بن سکے۔ اِنجے موقعے دی لوڑ تے ونڈ موجب ہیر کہانی دے کھیڈ کار قرآن ، حدیثاں، نیک بزرگاں دے قول وی سناندے نیں تے منّے پرمنے تاریخی حوالے وی دیندے نیں ۔ وارث شاہ دا وڈا تے وچلا مقصد ہمیشہ ایہو ہی رہیا پئی ہیر نوں پڑھن تے سنن والے اوہدی ہیر کہانی نوں کوئی اینویں گھینویں تے سستی ذِہنی عیاشی نہ سمجھی بیٹھن سگوں ہیر وچ مُڑ گھڑ تے لگا تار دُہرایا اعلی ، چنگا ، پکا ، پیڈا تے نیک مقصد ہمیشہ پڑھنہاراں تے سننہاراں دے ساہمنے رہوے۔ ایسے لئی ہیر دے دھکو زوری تے جبری ویاہ دے واقعے نوں وارث شاہ ضائع نہیں جاون دیندا سگوں ہیر نوں قاضی دے ساہمنے کھلھار دونہاں دِھروں بے زبان تے ماپیاں دی "لج" پاروں تقریباً تے اُکّا ای بے زبان تے "گونگیاں" ایانیاں بالڑِیاں تے جوان کُڑیاں دے جماندرو انسانی حقاں اُتے بھرویاں دلیلاں نال بحث تے ڈیبیٹ دی پرھیا تے عدالت سجاندا ہے ( بند 205-215) ۔

قبولن توں بغیر کڑیاں دی مرضی تے رضاؤں بناں اوہناں دے ویاہ تے شادیاں رچاون دی نا معقول تے ظالم ریت ، رسم تے رواج وارث شاہ دے زمانے وچ عام سی اتے بہوں وڈّی حد تیکر اج وی ہے۔ حالاں مذہب وچ ایسا ظلم نہ تے جائز ہے نہ ہی ایہدی کوئی تھاں ہے۔ ایہو وجہ ہے پئی ہیر وچ وارث شاہ دے آکھے درجناں مصرعے عام بول چال دا حصہ بن گئے تے اج وی ورتے جا رہے ہن ۔ وارث شاہ دے کلام تے اوہدے آکھن ڈھنگ دا ایہہ بہت وڈّا کمال ہے۔

وارث شاہ دی ہیر وچ ملاوٹ تے رلے دا سلسلہ پنجاب وچ پرنٹنگ پریس آون تے اُنِیویں صدی دے وچلے سمے شروع ہویا۔ وارث شاہ دی ہیر دے سرنانویں ہیٹھاں پہلی کتاب ہوپ پریس ( Hoop Press ) لاہور توں سن 1865 وچ چھپی سی ۔ ایس کتاب دا کوئی نسخہ ہُن کدھرے وی نہیں ملدا پر دعوی کیتا جاندا اے پئی ایسے کتاب دی عبارت 1973 تے مُڑ 1988 وچ چھاپی گئی سی۔ ایس کتاب توں پتہ لگدا اے پئی وارث شاہ دے ناں نال چھپی ہیر دی ایس کتاب وچ بہت زیادہ جعلی رلویں نے ملاوٹی مصرعے ہن۔ ایس توں پچھوں تے چھاپے خانیاں دے لالچی مالکان، ناشراں تے شاعراں نے وارث شاہ دے ناں ہیٹھاں ہیر دے ملاوٹی کلام نال بھریاں کتاباں چھاپن دی دوڑ نوں ہور تیز کر دتا۔ مالی فائدے لئی کیتی جاون والی ادبی بد دیانتی دیاں ایہہ کتاباں بدترین مثال ہن۔ ہیر تے وارث شاہ دے گُجھے تے سنجیدہ کھوجکار ، ریسر چر تے عالم ایس گل نوں چنگی طرحاں جاندے تے سمجھدے ہن پئی وارث شاہ تے اوہدے کلام دے نال کیہ کیہ نا انصافی نے ظلم ہویا ہے تے اجے تیکر ہو رہیا ہے۔ وارث شاہ دا ناں لے کے رلے تے ملاوٹی کلام نے جعلی ہیراں دے سرنانویں تے لکھن لکھان دے آہر تے کم کار نوں میں وارث شاہ دے نال ظلم تے نا انصافی نوں ہور ودھان دے برابر سمجھدا ہاں۔

ویہویں صدی دے مڈھوں وارث شاہ دے گُجھے تے سچیار پاٹھکاں تے عالماں نوں اُچیچ ہوئی پئی ہیر وارث شاہ وچ رلے دی لہر پنجابی ادب، تریخ تے ثقافت لئی ڈھیر نُقصان بن گئی ہے۔ اِنج پنجابی دے کلاسیکی ادب وچ ملاوٹ تے ادبی رے دی چال تے لہر نوں موڑن تے اوس توں ہوون والے گھاٹے نوں گھٹاون دی نینہہ دھریجی۔ ایس لہر دا وڈا تے سچا مقصد وارث شاہ دے نرول تے سچے کلام دی لابھ سی۔ ایس پجّوں وارث شاہ دے کئیاں عالماں نے چھپے ہوئے تے ہتھ لکھے پرانے نسخیاں دے مقابلے تے مطالعے شروع کیتے ۔ ایس کم دے سِٹّے وچ وارث شاہ دی ہیر دے کئی نسخے چھاپے گئے۔ ایہناں کتاباں دے ہر لکھن ہار تے ناشر نے ایہو ہی دعوی کیتا پئی اوس دی سودھی ہیر، وارث شاہ دا نرول تے اصلی کلام ہے۔ پر ایہناں کتاباں دی گوہ نال کیتی جانچ پڑتال اوہناں دے دعویاں دی رج کے تے ٹُھکویں نِندیا کردی ہے۔
 

وارث شاہ دی ہیر دے سبھی ناشر اِکّو مقصد لے کے ٹرے سن پئی وارث شاہ دے کلام دی اصلی تے نرول لکھت کڈھی جاوے۔ بدقسمتی نال وارث شاہ دے اپنے ہتھ دا لکھیا نسخہ اج تیکر نہیں ملیا ۔ ساڈی خوش قسمتی ایہہ ہے پئی چھاپا خانیاں توں چھپن توں بُہوں پہلاں کئی پرانے ، مکمل تے اعلی ہتھ لکھے نُسخے موجود ہن۔ سبھ توں پُرانا تے شروع توں اخیر تیکر پورا تے مکمل قلمی نسخہ فارسی اکھری پنجابی وچ 1821 وِچ لکھیا دسیا جاندا ہے ( ساریاں نوں پتہ ہے پئی وارث شاہ مسلمان سی تے اوہنے فارسی انگی پنجابی لکھائی وچ ہیر لکھی سی ۔ ایتھے ایہہ گل وی یاد رکھن جوگ ہے پئی سکھ دربار دی سرکاری زبان وی فارسی ہی سی ) ۔ کئی ہتھ لکھے پرانے قلمی نُسخے گُورمکھی رسم الخط وچ لکھے وی ملدے نیں پر گُرمُکھی وچ لکھے قلمی نُسخیاں دی خامی ایہہ ہے پئی فارسی تے عربی تے اوہناں توں نکلے جاں کڈھے لفظ گُرمکھی وِچ ٹھیک طرحاں نہیں لِکھے جاسکدے۔ اُنج فارسی رسم الخط وچ لکھی کلاسیکی پنجابی پڑھنا وی بہوں اوکھا ہے۔ اوس زمانے وچ پنجابی زبان دیاں خالص تے نرول پنجابی آوازاں نوں لکھن لئی نشان تے حرف حالے نہیں سی مِتھّے گئے ایس واسطے شکستہ رسم الخط وچ ہتھ لکھی پنجابی عبارت پڑھنا وی بہوں اوکھا ہے۔ ایس توں اڈّ وارث شاہ دی بیر وچ ورتی گئی کلاسیکی پنجابی دا نہ جاننا وی ہتھ لکھے جاں قلمی نسخیاں نوں پڑھن وچ چوکھیاں مشکلاں پاوندا ہے۔ وارث شاہ نال عقیدت تے سچی لگن دے ہوندیاں ہویاں چوکھے پاٹھک وارث شاہ دا کلام پڑھن توں وانجھے رہندے ہن۔ بد قسمتی نال ہُن تیکر کیتیاں گئیاں کوششاں وچ ایہو ہی سبھ توں وڈّی گھاٹ رہی ہے۔

 میرے کول 1859 توں لے کے ہُن تِیکر ہتھ لکھے تے چھاپا خانیاں توں چھپے تقریباً سارے نسخے ہن۔ میں ایس نتیجے تے اپڑواں پئی اسیں خوش قسمت ہاں کہ کئی اعلیٰ تے مکمل قلمی نسخے پنجابیاں کول ہن ۔ ایہناں وچوں اِک بہت ہی معتبر تے شروع توں لے کے اخیر تیکر ہر پکھوں پورا تے مکمل ہتھ لکھیا قلمی نسخہ پنجاب پبلک لائبریری لاہور وچ موجود ہے۔ سکھ حکومت دے اک وزیر ہر دیو سنگھ دی مدد تے فرمائش اُتے ایس نسخے نوں حافظ آباد دے کرپا رام نے چوکھے گوہ ، احتیاط تے پریم نال صاف تے سوہنے فارسی انگ پنجابی خط وچ 1859 وچ کسے بہوں پرانے ہتھ لکھے نسخے توں نقل کر کے لکھیا سی۔ ایس نسخے نوں پڑھدیاں ہر پاڑھو نوں پکا یقین ہو جاندا ہے پئی کرپا رام فارسی دا ایک منجھیا ہویا عالم سی کیوں جے اوہنے نسخے وچ عربی تے فارسی دے حوالے بالکل ٹھیک ٹھیک لکھے ہن ۔

وارث شاہ دی ہیر دا اک ہور قلمی نسخہ جس اُتے 7 شعبان 1277 (1861) دی تاریخ لکھی ہے وی موجود ہے۔ یہ نسخہ شروع توں ٹھیک ہے پر ایس نسخے دے اخیرلے 9 بند ضائع ہو چکے نیں۔ ایس نسخے دی عبارت کرپا رام دے نسخے دے ہڈوں نیڑے ہے۔ ہو سکدائے پئی ایہ دوویں نسخے کسے اِکو ہی پرانے نسخے توں نقل کیتے گئے ہوون ۔ ایس گل توں ایہہ سِٹہ نکلدا اے پئی اوس زمانے وچ ادبی لکھتاں وچ اپنے ولوں جان بوجھ کے رلا کرن دا رُججان بہوں گھٹ جاں نہ ہوون دے برابر سی۔

میری سودھی کتاب دی عبارت کرپا رام دے قلمی نسخے نوں مُڈھ بنا کے لکھی گئی ہے۔ایس توں اڈ اُتے دسے دوجے قلمی نسخے توں وی پورا پورا فائدہ لیا گیا ہے۔ ایس کتاب وچ 61 بند ہن تے ایہناں بنداں وچ کُل 4260 مصرعے ہن۔

اپنے بارے میں نِرا ایہہ دسنا چاہواں گا پئی میں شاہ کوٹ وچ پیدا ہویا۔ شاہ کوٹ بہت پرانا قصبہ ہے جو پہلاں ضلع شیخوپورہ دے انتظامی حلقے وچ سی تے ہُن ضلع ننکانہ صاحب دی تحصیل ہے۔ میرے وڈکے کئیاں نسلاں توں ایسے دھرتی تے آباد رہے ہن۔ باراں دے آباد ہوون توں پہلاں توں اسیں ایس "جانگلی" دھرت نال جُڑے ہوئے ہاں۔ اساں وارثی کلاسیکی پنجابی کتاباں تے ڈکشنریاں توں نہیں سِکھی سگوں کلاسیکی پنجابی بولی ساڈی مٹی تے ساڈا خمیر ہے۔ میرے لڑکپن دے کئی سال شاہ کوٹ، کُرلتھی ، پکا کھوہ ( نانکا پِنڈ ) جھنگڑ ، پھنڈر، پتھورانہ، کوٹ اللہ دِتّا ، میر پور بھٹیاں جیہے پنجاب دے نرول جانگی پنڈاں تے تھیہواں وچ کھیڈدیاں ملدیاں لنگھے ہن۔ ایہناں پنڈاں وچ مینوں سو ورھیاں دی عمر دے کئی بزرگاں نوں دیکھدیاں اوہناں کولوں اوہو ای نرول تے ٹُھلی جانگلی کلاسیکی پنجابی بولی سنن ، بولن تے سِکھن دا مان ہے جیہڑی وارث شاہ نے اپنی ہیر وچ لکھی تے ورتی ہے۔

ایس پکھوں مینوں گھٹو گھٹ 150 سالاں دا جیوندی جاگدی حیاتی دے تجربے مانن دا مان ہے۔ ہُن میں 63 ورھیاں دا ہاں۔

وارث شاہ دی ہیر بارے سانوں کیہ کرنا چاہیدائے؟  ایہہ اِک ات ضروری سوال ہے اتے ایس سوال اتے پنجابیاں نوں ایمانداری تے سچے دِلیں سوچنا چاہیدا اے۔ وارث شاہ دی ہیر پنجاب تے برصغیر ہندوستان تے پاکستان دی دھرتی دے اُتّر تے دکھن دی تاریخ دا مکمل انسائیکلو پیڈیا ہے۔ ایسے بھوئیں توں انسانی تاریخ دے موہرلے پتّر لکھچے تے انسانی رہتل دی نینہہ دھریجی۔ میری اپنی رائے ایہہ ہے پئی سانوں وارث شاہ دے ناں ہیٹھاں چھپیاں ہیر دیاں ساریاں کتاباں نوں کُلّی مُلّی رد کر دینا چاہیدائے ۔ ایس لئی پئی ایہہ ساریاں کتاباں رلویں تے ملاوٹی کلام نال بھریاں تے لِبڑیاں ہن ۔ ایہناں دی تھاں سانوں نرے مکمل معتبر تے چنگے قلمی نسخیاں نوں نینہہ رکھدیاں ہویاں وارث شاہ دا کلام جوڑنا چاہی دا اے۔ ایس پکھوں پنجاب پبلک لائبریری لاہور وچ پیا ہیر دا قلمی نسخہ ایک بہت وڈی نعمت ہے۔ سانوں ایہو جیسے ہور پرانے قلمی نسخیاں کولوں فائدہ لیندیاں وارث شاہ دی ہیر دی نرول ، اصلی تے معتبر لکھت جوڑنی چاہیدیئے۔ ایس توں اڈ وارث شاہ دی ہیر دے التھے تے ترجمے دنیا دی ہر معتبر زبان وچ کر کے وارث شاہ تے اوہدے کلام نوں ساری دنیا وچ کھلارنا چاہیدائے ۔ ایہہ پنجابیاں دی سبھ توں وڈّی ذمہ داری ہے۔

سوما: اجوکی پنجابی نثر ، سودھی : سفیر رامہ ، اعجاز