آ نہیں سکدیاں وچ بیاناں
گِن سکّن اوہدے فضلاں نوں
کد اس قابل ہین زباناں
اوہدی وڈیائی کردی اے
ہر شے وچ زمین اسماناں
رزق پچاوے تھاں تھاں اوہنوں
جو جو شے اے وچ جہاناں
وچ فضاواں پکھواں تائیں
کیڑے تائیں وچ چٹاناں
اوہدی قدرت دے گُن گاون
جُثّیاں اندر وسدیاں جاناں
اوسے دے ناویں نیں تائب
من ونجھلی دیاں سبھے تاناں
(حفیظ تائب)
سید ہاشم شاہ دی کویتا وچ لفظی ورتوں/ ورتارا / ورتن
(ڈاکٹر فقیر محمد فقیر)
پنجابی بول چال وِچ کجھ لفظ ہوندے ہوئے وی نہ ہون ورگے سن۔ اوہدے توں پہلے دور دے وڈے شاعراں وی جیہناں ول دھیان نہیں کیتا۔ ہاشم نے ایہناں لفظاں نوں اپنی ادبی اٹکل نال ورت کے ایہناں لفظاں نوں نویں سِر زندگی تے لمی عمر دے کے پنجابی زبان وچ بڑا واہدا کیتا اے۔ مثال لئی تھلے دے لفظ ملاحظہ کرو:-
ملگ ملے گا
جِن جس نے، جنہیں
کِت کتھے
رہگ رہوے گا
جاوگ جاوے گا
کھڑگ کھڑے گا /لے جائیگا
پھرگ پھرے گا
ہوگ ہووے گا
لوگ لوے گا/لے گا
چڑھاوک چڑھاوے گا
ہووگ ہووے گا
تبلگ تد تیکر
جببک جد تیکر
پوس پوے سو
آوگ آوے گی، آوے گا
تے ہور کئی ایسے ڈھنگ دیاں لفظی ترکیباں ہاشم دے کلام وچ ملدیاں نیں ، جینہاں دا ورتار پنجابی زبان وِچ بڑا قیمتی واہدا اے۔ اجیہے لفظاں دے عام ورتن توں انج دِسدا اے کہ ہاشم ایہناں دا جانُو ای نہیں سی ایہناں دا کھوج کڈھ کے اُچیچا ایہناں دے ورتن دی کوشش کردا سی۔
سوما: کُکارے (دوہڑے ، ڈیوڑھے، سسی پنوں ، سوہنی مہینوال از ہاشم شاہ) ، مرتب ڈاکٹر فقیر محمد فقیر ، پنجابی ادبی بورڈ لاہور۔
سید وارث شاہ ہوراں نے قصیدہ بُردہ شریف پنجابی وچ منظوم ترجمہ کیتا سی جیہڑا حفیظ تائب ہوراں نے کھوج تے پرکھ پڑچول پچھوں پنجاب یونیورسٹی دے تحقیقی مجلّہ "کھوج" وچ چھپوایا سی تے 1426ھ میلاد شریف دے موقعے تے اوہناں نے "قصیدہ بردہ شریف تے ترجمہ سید وارث شاہ" دے ناں نال ایس دی کتاب چھاپی جیہدے وچ قصیدہ بُردہ شریف دا اصل عربی متن تے وارث شاہ ہوراں دا منظوم ترجمہ شامل اے۔ ایس دے نال اصغر علی نظامی ہوراں دا پنجابی نثری ترجمہ تے فضل احمد عارف ہوراں دا اُردو نثری ترجمہ وی دتا اے۔
(1)
اَمِنْ تَذَکُّرِ جِیْرَانٍ بِذِیْ سَلَمٖ
مَزَجْتَ دَمْعًا جَرٰی مِنْ مُقْلَۃٍ بِدَمٖ
جاں چت آون میرے تائیں ساتھی ذی سلم دے
نین مرے رَت ہنجو روون مارے درد الم دے
(2)
اَمْ ھَبَّتِ الرِّیْحُ مِنْ تِلْقَآءِ کَاظِمَۃٍ
اَوْ اَوْ مَضَ الْبَرْقُ فِی الظَّلْمَآءِ مِنْ اِضَمٖ
یاں اوہ ٹھنڈی واو گُھلّے محبوباں دی واوں
یاں ایہ بجلی لشکی آہی رات اندھیاری جاوں
(3)
فَمَا لِعَیْنَکَ اِنْ قُلْتَ اکْفُفَاھَمَتَا
وَمَا لِقَلْبِکَ اِنْ قُلْتَ اسّتَفِقْ یَھِمٖ
اَکھیں نویں* میں منع کراں نہ رووو دہائیں دہائیں
دل نوں صبر قرار دیاں پر دونویں سمجھن ناہیں
* نویں = نوں وی دا اختصار
(4)
اَیَحْسَبُ الصَّبُّ اَنَّ الْحُبَّ مُنْکَتِمٌ
مَّا بَیْنَ مُنسَجِمٍ مِّنْہُ وَ مُضْطَرِمٖ
ایہ جو تسیں گمان کرو جو عاشق عشق چُھپائے
اکھیں گریاں تے دل بریاں ایہ دو شاہد آہے
(5)
لَوْلَا الْھَوٰی لَمْ تُرِقْ دَمْعًا عَلی طَلَلٍ
وَّلَا اَرِقْتَ لِذِکْرِ الْبَانِ و الْعَلَمٖ
جیکر عشق نہ ہوندا تینوں ہنجو مول نہ روندوں
مٹھی نیند اکھیں وچ دھر کے غفلت کر کے سوندوں
(6)
فکیف تُنْکِرُ حُبّا بَعْدَ مَا شَھِدَتْ
بِہ عَلَیْکَ عُدُوْلُ الدَّمْعِ وَالسَّقَمٖ
عشقے تھیں کیوں منکر ہونا تینوں کر دے عاری
نال گواہی سچی شاہد ہنجو تے بیماری
(7)
وَ اَثْبَتَ الْوَجْدُ خَطَّیْ عَبْرَۃٍ وَّضَنًی
مِّثْلَ الْبَھَارِ عَلیٰ خَدَّیْکَ وَ الْعَنَمٖ
دو خط ثابت کیتے نیں اس صورت تے کرمانی
ہنجو لالاں لاغر جثہ تاہیں پریت پچھانی
(8)
نَعَمْ سَرٰی طَیْفُ مَنْ اَھْوٰی فَاَرَّقَنِیْ
وَالْحُبُّ یَعْتَرِضُ اللَّذَّاتِ بِالْاَلَمٖ
جاں دل یاد پوے اوہ دلبر راتیں نیند نہ آوے
آہو عشق خوشحالی دے وچ غم تے درد لیاوے
(9)
یَا لآءِئمِیْ فِی الھَوَی الْعُذْرِیِّ مَعْذِرَۃً
مِّنِّیْ اِلَیْکَ وَلَوْ اَنْصَفْتَ لَمْ تَلُمٖ
عشق محبوباں دے تھیں مینوں نہ کر ایڈ ملامت
جیکر کجھ انصاف تیرے وچ میری کریں عدالت
ہیر وارث شاہ دے قلمی نسخے:
پٹیالے دا نسخہ 1821ء :
ہیر وارث شاہ دا 1821ء دا نسخہ پٹیالے موجود ہے جیہڑا فارسی رسم الخط وچ اے۔ [1]
کرپا رام دا نسخہ 1859ء :
1859ء وچ حافظ آباد دے وسنیک کرپا رام دا نے ہیر وارث شاہ دا قلمی نسخہ لکھیا جیہڑا پنجاب پبلک لائبریری لاہور وچ موجود اے۔
ڈاکٹر محمد افضل شاہد آپنے مضمون "ہیر وارث شاہ: کرپا رام قلمی نُسخے تے اِک جھات" وچ لکھدے نیں:
ایہہ قلمی نسخہ حافظ آباد دے اِک وسنیک کرپا رام نے سکھ حکومت دے دیوان ہردیو سنگھ دی فرمائش تے مدد نال اوسے لئی کِسے ہور وی پرانے قلمی نسخے توں 8 بیساکھ سمبت 1916 بکرمی نوں نقل کر کے مکمل کیتا۔ پنجاب پبلک لائبریری شروع ہوون توں ہی ایہہ نسخہ ایس لائبریری وچ داخل کیتا گیا سی۔[2]
نیشنل میوزیم کراچی دے 18 نسخے:
نیشنل میوزیم کراچی وچ ہیر وارث شاہ دے 18 نسخے موجود نیں۔[3]
شاہد حسین زیدی دے موجب نیشنل میوزیم کراچی دی لائبریری وچ ہیر وارث شاہ دا کتابت شدہ نسخہ پیا اے اوہدے تے 1237 ہجری لکھیا ہویا اے۔ سارے نسخیاں دی پن چھان توں بعد میں ایس سٹے تے پہنچیا جے 1916ء بکرمی / 1859ء، وچ کرپارام دا کتابت ہویا قلمی نسخہ جیہڑا پنجاب پبلک لائبریری وچ موجود اے اوہ پورا تے صحیح نسخہ اے۔ [4]
ہوپ پریس دا نسخہ 1865ء :
1865ء دیاں چھپیاں دو کتاباں میری نظر وچوں گزریاں نیں۔ پہلی کتاب ہوپ پریس
وچوں چھپی ہیر وارث شاہ اے۔ ایس دے پہلے صفحے دا عکس پنجابی دے ماہنامہ
پنج دریا وارث شاہ نمبر دے صفحہ 413 تے چھاپیا گیا اے۔ ایہہ کتاب پنجابی
ادبی اکیڈمی لاہور دی لائبریری وچ موجود اے۔[5]
پنجابی ادبی بورڈ نے ہوپ پریس لاہور دے ایس نسخے نوں ڈاکٹر باقر ہوراں دی سربراہی وچ دوبارہ چھاپیا۔ [6]
پنجابی اینڈ پنجاب ڈاٹ کوم مضمون ہیر وچ لکھیا اے:
جے اسی پنجابی ادبی اکیڈمی دے مطابق ہوپ پریس والے نسخے نوں اصلی مَن لیئے
تاں فیر ایہہ متن تحقیق دا محتاج ہے، کیوں جے عام طور تے 631 یا 635 بند
ہن پر ایس نسخہ وچ 749 بند ہن، ( یعنی اس وچ وی الحاقی اشعار موجود ہن)،
تے ایہناں دے عنوان فارسی وچ ہن۔[7]
سومے:
[1] شریف صابر انٹرویو
[2]ہیر وارث شاہ: کرپا رام قلمی نُسخے تے اِک جھات، ڈاکٹر محمد افضل شاہد ، مشمولہ مہینہ وار لہراں لاہور ، نومبر 2016 ، صفحہ 17-23
[3] شریف صابر انٹرویو
[4] ہیر وارث شاہ کا اصل نسخہ کہاں ہے؟ ، شاہد حسین زیدی ، پنجند ڈاٹ کام
[5] فارسی رسم الخط وچ چھپیاں پنجابی دیاں پہلیاں کتاباں ؛ ڈاکٹر شہباز ملک ، مشمولہ لعلاں دی پنڈ ،مرتبہ اقبال صلاح الدین، صفحہ 404
[6] ہیر ، پنجابی اینڈ پنجاب ڈاٹ کوم
[7] ہیر ، پنجابی اینڈ پنجاب ڈاٹ کوم
ایہہ وی پڑھو:
ہیر وارث شاہ وچ رلّا :
ہیر
وارث شاہ وچ سب توں پہلاں رلّا ہدایت اللہ نے 1885 دے نسخے وچ میاں رکن
الدین دے کہن تے کیتا تے 173 مصرعے ہیر وارث شاہ وچ رلائے تے اوہناں تے
نمبر وی لا دتّے۔
محمد افضل خان آپنے مضمون "ہیر وارث شاہ وچ ملاوٹی شعر" وچ لکھدے نیں:
اوہ (میاں رکن الدین) ہیر وارث شاہ مرتبہ میاں ہدایت اللہ دے اخیر وچ "اشتہار واجب الاظہار" دے عنوان نال لکھدے نیں کہ "میں ایس کتاب لئی 24 سال جستجو کیتی۔ اخیر جنڈیالہ شیر خان گیا۔ سید وارث شاہ ہوراں دے وارثاں نوں مِل کے حرفِ مطلب ادا کیتا۔ تے بڑی مشکل ناں اوہناں کولوں اصل نسخہ دستخطی سید وارث شاہ مرحوم حاصل کر کے لیاندا تے اُستاد میاں ہدایت اللہ ہوراں نُوں دِتا تے "میاں ہدایت اللہ نے صدہا شعر نئے اپنی تصنیف کے سید وارث شاہ کے نام سے اور بڑھا دئیے۔"
ایہہ کتاب پہلی وار 1304ھ مطابق 1885ء وچ چھپی۔ سرورق تے لکھیا اے:
مکمل ہیر وارث شاہ بفرمائش حافظ محمد الدین تاجر کتب مالک و مہتمم مطبع مصطفائی لاہور و رکن دین شیر فروش در مطبع مصطفائی واقع لاہور طبع گردید۔[1]
مطبع مصطفائی نے ایس توں پہلاں 1884ء وچ ہیر وارث شاہ دا اک نسخہ چھاپیا سی جیہڑا چغتائی لائبریری وچ موجود اے۔
دوجا رلا: میاں پیراں دتہ ترگڑ نے ہیر وارث شاہ وچ 1192 مصرعے رلائے۔
ایس رلے بارے محمد افضل خان آپنے مضمون "ہیر وارث شاہ وچ ملاوٹی شعر" وچ لکھدے نیں:
میاں ہدایت اللہ ہوراں توں بعد میاں پیراں دتہ ترگڑ پیشہ درزی موضع جوڑا سیال تحصیل وزیر آباد (گوجرانوالا) دا نام آوندا اے۔ ایہہ وی درزیاں دا کم کردے سَن۔ ایہناں نُوں سید وارث شاہ ہوراں دے شعر سن کے شوق ہویا تے جنڈیالہ شیر خاں آئے۔ وارث شاہ ہوراں دے مزار تے چلہ کیتا۔ ایتھوں قلمی نسخہ لیا۔ تے اوس وچ ترمیم کر کے تے 1192 مصرعے کولوں وارث شاہ ہوراں دے نام تے وَدھا کے ایہہ کتاب ابو سعید محمد الدین مالک کتب خانہ محمدی کول ویچ دِتّی۔ تے اوہناں پہلی وار (میاں ہدایت اللہ والی مرتبہ ہیر دے 20 ورھے بعد) ایہہ چھپوائی۔ تے ایس تے لکھیا "سبھ توں وَڈی اصلی تے مکمل ہیر وارث شاہ"
مولوی
محبوب عالم نے 750 ، منشی تاج الدین لاہوری نے 500 ، بابو عبد الرحمن نے
650 تے عزیز الدین قانون گو وی بوہت سارے مصرعے ہیر وارث شاہ وچ رلائے۔
ہیر وارث شاہ دے تحقیقی نسخیاں دے مرتب کار:
ہیر وارث شاہ نوں رلے توں پاک کرن لئی کئی کھوج کاراں نے کم کیتا اے۔
جیہڑے کھوجکاراں ہیر وارث شاہ نوں رلے توں پاک کرن لئی آہر کیتا اوہناں دے ناں ایہ نیں:
ایس ایس امول ، ڈاکٹر موہن سنگھ دیوانہ ، اے کے لکھنپال (چودھری محمد افضل خان)، شیخ عبد العزیز بار ایٹ لا ، گیانی شمشیر سنگھ ، ڈاکٹر فقیر محمد فقیر ، ڈاکٹر جیت سنگھ سیتل ، پروفیسر سنت سنگھ سیکھوں ، ڈاکٹر گوردیو سنگھ ، ڈاکٹر محمد باقر ، محمد شریف صابر ، شاہد حسین زیدی ، تنویر بخاری ، ڈاکٹر محمد افضل شاہد
تھلے اسی ہیر وارث شاہ دے تحقیقی نسخیاں دی اِک فرست دیندے آں :
ہیر وارث شاہ
مرتب: ڈاکٹر موہن سنگھ دیوانہ
سن اشاعت:1947ء
نرول ہیر وارث شاہ
مرتب:چوہدری محمد افضل خان
سن اشاعت:1959ء
پبلشر:میاں مولا بخش کشتہ اینڈ سنز، 4 ٹمپل روڈ لاہور
چوہدری محمد افضل خان (ایڈیٹر پنج دریالاہور) نرول ہیر وارث شاہ دے مکھ بند وچ لکھدے نیں:
میں جد ایس قصے نُوں نَویں سِرے ترتیب دین لگا ، میرے سامنے ہور وی ہیر دے قّصے سن ، پر میں آپنے قصے دی بنیاد میاں ہدایت اللہ دے لکھے قصے تے ایس واسطے رکھی کہ میرے خیال وچ ہیر وارث شاہ دا چھپیا ہویا قصہ جو سب توں پہلے چھپیا ایہو سی۔ تے ملاوٹ دا چکر اصولی طور تے ایسے توں چلیا سی۔ سو میں ایسے نوں بنیاد من کے ایڈٹ کیتا اے تے جیہڑے شعر میاں ہدایت اللہ دی ہیر وچ ایسے سَن جنہاں اُتے نمبر لگے ہوئے سن تے اوس توں پہلے چھپے ہوئے یا لکھے ہوئے قصیاں وچ نہیں سن اوہ سب وادھو سمجھ کے کڈھ ڈتے نیں۔[2]
ہیر سید وارث شاہ
مرتب: شیخ عبدالعزیز بار ایٹ لا
سن اشاعت: 1960ء
ناشر: پنجابی ادبی اکادمی لاہور
عبد
العزیز بار ایٹ لا ہوراں تحقیق شدہ نسخہ مرتب کرن لئی ہیر وارث شاہ دے 21
قلمی نسخیاں نوں مکھ رکھیا سی اینہاں وچوں 18 قلمی نسخے نیشنل میوزیم کراچی
وچ موجود نیں۔
ڈاکٹر محمد باقر پیش لفظ وچ سارے نسخیاں دی تفصیل دتی اے۔
اینہاں تمام نسخیاں دی تفصیل پڑھیاں ایہہ پتہ چلدا اے جے پنجاب پبلک لائبریری لاہور دا نسخہ (13 م) جیہڑا کرپا رام نے لکھیا سی اوہ مکمل نسخہ اے۔ باقی نسخے نامکمل نیں یا اونہاں وچ رلّا اے۔
ایس نسخے بارے لکھدے نیں:
اول تا آخر درست ہے اور مکمل بھی ہے۔ زوائد سے پاک ہے۔ اچھے منشیانہ خط میں لکھا ہوا ہے۔ خاتمے میں لکھا ہے کہ یہ کتاب کرپا رام نے دیوان ہر دیو سنگھ کے لیے لکھی۔ تاریخ کتابت 8 بیساکھ 1916 دی ہے۔ جنتری کی رو سے اس تاریخ کے مطابق 10 اپریل 1859ء ہے۔ [3]
ہیر وارث شاہ
مرتب: شریف صابر
سن اشاعت: 1985ء ،
ناشر:وارث شاہ میموریل کمیٹی حکومت پنجاب
ایس نسخے دی تفصیل تسی شریف صابر ہوراں دی اواز اچ ایتھے سن سکدے او۔
ہیر وارث شاہ
مرتب:ڈاکٹر محمد باقر
سن اشاعت:1988ء
ناشر:پاکستان پنجابی ادبی بورڈ، 58 لارنس روڈ لاہور
ہیر وارث شاہ متن و اردو ترجمہ
شاہد حسین زیدی
سن اشاعت: 2004
ناشر: فیروز سنز لاہور، 2008
ہیر وارث شاہ (متن و فرہنگ)
تنویر بخاری
سن اشاعت:
ناشر: : پنجابی کلچرل سنٹر (رجسٹرڈ) کڑیال کلاں ، براہ شیخوپورہ
ہیر وارث شاہ
مرتب: ڈاکٹر محمد افضل شاہد
سن اشاعت: 2014
ناشر: راوی کتاب گھر ، شاہ کوٹ ضلع ننکانہ
ہن اسی نمونے دے طور تے چار تحقیقی نسخیاں وچوں ہیر وارث شاہ دے چند مصرعے لکھدے آں تاں جے کھوج کار اینہاں دے فرق نوں ویکھ سکن :
و لو بسط اللہ الرزق العبادۃ رج کہائیکی مستیان چایانے
کلوا واشربوا و لاتسرفوا نہیں مستیان کرنیان آیان نے
الا علی اللہ الرزق العبادۃ رج کھائیکے مستیان چائیان نے
کتھوں پچن انہاں مسٹندیان نوں جنہان کھادیان دودھ ملایان نے
(ہیر وارث شاہ ، مطبع مصطفائی 1884ء ، صفحہ 17 ، 18)
و لو بسط اللہ الرزق العباد رج کھاہ کے مستیاں چائیاں نیں
کلو وشربو دا سی امر ہویا لا تسرفو منع فرمائیا نیں
کنھوں پچنّ اِنہاں مُشٹنڈیاں نوں نِتّ کھانیاں ددھ ملائیاں نیں
الا علی اللہ ررقھا رزق رب دیسی ایہہ لے سانبھ مجھیں گھر آئیاں نیں
(ہیر وارث شاہ ، موہن سنگھ دیوانہ ، صفحہ 41-42)
ولو بسط اللہ الرزق لعبادہ رَج کھائیکے مستیاں چائیاں نیں
کلوا واشربوا دا سی امر ہویا لاتسرفوا منع فرمائیاں نیں
کتھوں پچن ایہناں مُشٹنڈیاں نوں نِت کھاݨیاں دُدّھ ملائیاں نیں
اتقوا علی اللہ رزقھا ، ایہہ لے سانبھ مجھیں گھر آئیاں نیں
(ہیر وارث شاہ مرتبہ افضل خان ، 1959ء ، صفحہ 54)
ولو بسط اللہ الرزق لعبادہ رج کھائیکے مستیاں چائیاں نیں
کلوا والشربوا ولا تُسرفوا نہیں مستیاں کرنیاں آئیاں نیں
کتھوں پچن اینہاں مشٹنڈیاں نوں نت کھانیاں دُدھ ملائیاں نیں
و ما من دابۃ فی الارض الا علی اللہ رزقھا ایہہ آیت دھروں فرمائیاں نیں
رزق رب دیسی اسیں اُٹھ چلے ایہہ لے سانبھ مجھیں گھر آئیاں نیں
( ہیر وارث شاہ مرتبہ شیخ عبدالعزیز بار ایٹ لا ، 1960ء ، صفحہ 102)
و لو بسط اللہ الرزق رج کھائیکے مستیاں چائیاں نی
کلوا واشربو ولاتسرفوا نہیں مستیاں کرنیاں آیاں نی
کتھوں پچن ایہناں مشٹنڈیاں نوں نت کھانیاں ددھ ملائیاں نی
وما من دابۃ فی الارض ایہہ لے سانبھ مجھیں گھر آئیاں نی
( ہیر وارث شاہ مرتبہ شریف صابر ، 1985ء ، صفحہ 50 ، 51 )
سومے:
[1] ہیر وارث شاہ وچ ملاوٹی شعر ، محمد افضل خان، مشمولہ ماہوار پنج دریا لاہور: وارث شاہ نمبر اکتوبر - نومبر 1969ء ،صفحہ 397، لاہور
[2] نرول ہیر وارث شاہ ، چوہدری محمد افضل خان ، صفحہ 5
[3] ہیر ، شیخ عبد العزیز بار ایٹ لا ، پنجابی ادبی اکادمی لاہور
ایہہ وی پڑھو:
مڈھلی پنجابی گرامر ڈاکٹر ارشد محمود ناشاد ہوراں لکھی اے جیہڑی اگست 2021ء وچ پاکستان پنجابی ادبی بورڈ لہور نے چھاپی اے۔ ڈاکٹر ارشد محمود ن...
