وارث شاہ دا پنجاب
(شریف کنجاہی)
پنجاب دے شاعراں وچوں وارث شاہ جیڈی مشہوری کسے حاصل نہیں کیتی تے اوس دی ہیر نالوں ودھ کے خورے ای کوئی کتاب پڑھی جاندی ہووئے ۔ اس دا کارن وارث شاہ دا بیان کرن دا ڈھنگ اے کیوں جے ہیراں تے ہورناں دی لکھیاں ای نیں ۔ پر گلاں دے سواد توں علاوہ سانوں وارث شاہ دی ہیر وچه اوس پنجاب دی جھلک وی ملدی اے جس وچہ وارث جمیا پلیا سی۔ صنعتی انقلاب توں بچیا ہویا جاگیرداری رُولے دا پنجاب جس دے لوک :
"چھیل گبرو مست اربیلڑے نیں سندر اِک توں اِک سوایا ای"
کنیں کوکلے پاندے نیں، سر چھتے رکھدے نیں تے لک لنگیاں بنھدے نیں۔ اجے وی کِرے کِرے باراں وچہ ایس طرح دی دسّوں دا پتہ لگدا اے۔ ہیر پڑھیاں صحیح ہوندا اے جے اودوں لوکاں دی دسّوں جٹکڑی جئی تے لوکاں دا سہارا "بھوئیں" ای ہوندی سی یاں مال ڈنگر۔ زمینداری وچہ نِریاں وہلیاں کھان نہیں ہوندیاں ہتھوں جس طرح رانجھے دے بھراواں دیاں گلاں توں پتہ لگدا اے لوکی کُج نہ کرن نوں چنگا نہیں سن گِندے۔ کم کاج وی سارے مٹی نال ای ہوندے سن تے اَٹھے پہر۔ ایسے کر کے جیہڑے :
"پنڈا چھنڈ کے آرسی نال ویکھن تنہاں ڈھنگ کیہا ہل واہنائیں"
تے جنہاں داہناں نہیں اونہاں کھاناں کیہ اے تے لڑ لگیاں نوں کھواناں کیہ اے.
اہناں ہلاں وچہ پٹے نہیں چوپڑن ہوندے تے چوپڑے پٹے جھٹ دا جھٹ بھانویں کِڈے ای چنگے لگدے ہون "رن" یعنی زندگی دیاں ذمہ داریاں نوں جی آیاں آکھن والی عورت اہوا جیہاں نوں پسند نہیں کر سکدی :
"تن پال کے چوپڑنے پٹےجنہاں کسے رن کی اوہناں نوں چاہنائی"
تے جس چاہناں ایں اوس ہیر وانگوں آپ کسے پاسے جوگا نہ رہنا ایں۔
بھائیاں دے رانجھے نوں نِرے مِہنے نہیں . ایہہ اوس زمینداری وسّوں دیاں اُچیاں نیویاں دی تصویر نیں۔ اوہناں پنجاں چھپآں بولاں وچہ وارث نے رانجھے دے روپ اوس ویلے دے "لَٹ بور" منڈیاں دا نقشہ کھچ دتا اے۔ اہوا جئے مُنڈیاں د کم کیہ سی جے وہلیاں بہہ کے دارے وچہ دن لاہ چھڈناں، تن پالناں، پٹے چوپڑنے ، آرسی وچوں اپنا آپ ویکھناں ، ونجھلیاں وجاناں ، گلیاں وِہڑیاں وچہ بھوندیاں رہناں تے کُڑیاں تاڑدیاں پھرنا۔کُڑیاں جنہاں سدا پیکے نہیں نہیں سی بہہ رہنا ہوندا۔ تے ایسے کر کے اوس سمے جدوں آون جان ایڈا سکھلّا نہیں سی اوہناں کُڑیاں نال پیار پایاں پنڈ چھڈ ناں پَیندا سی، تے اہوا جئے وسباں توں جنہاں دا ذکر کیتا گیا اے لوکی اندازے لا لیندے سن جسے ایہہ نڈھڑا کسے روز دا پراہنا ہے۔ تے جے اوہ ایس انت نوں نہ پجدے تاں بڈحرامی ہون کرکے گھراں دی کُھڑبا کُھڑبی توں ست کے " کہتے آپ مہاریاں" نکل جاندے ۔ خاص طور تے اوہ جیہڑے ماپے مویاں پچھوں بھرجائیاں دے دس پَیندے کیوں جے اوہ نہیں دیکھ سکدیاں جے "کریں کم ناہیں اچھا کھائیں پہنیں"
رانجھا وی اک اہوا جیہا ای مُنڈا سی تے ایسے انت نوں پُجیا۔ بھراواں زمین ونڈ لئی تے "پے گئے گلیں ربیشٹے ہن سارے" دو اک دہاڑے ای جوترا لا کے تھک پیا تے "ارلیاں لاہ کے چھانواں نوں وگیا" اخیر بھرجائیاں نال رُس بول کے کرے مُونہہ کر جان نوں تیار ہو گیا۔ پنڈاں وچہ اَج وی تے اودوں دی اس توں وڈا مہنہ نہیں ہو سکدا جے بھر رُس کے ٹُر جائے۔ اِنج شریکاں وچہ بہن جوگا نہیں رہی دا - اُنج وی جٹکڑی وسّوں وچہ بھراواں دی بڑی لوڑ ہوندی سی تے اج وی ہے وے۔
بھائیاں باہجھ نہ مجلساں سوہندیاں نی بھائیاں باہجھ کج بھرم تے بھار ناہیں
لکھ اوٹ ہے کول وسیندیاں دی بھائیاں گیاں جِڈی کوئی ہار ناہیں
بھائی ڈھا دندے بھائی اسار دے نہیں بھائیاں باہجھ بانہواں بلکار ناہیں
بھائی مرن تے پوندیاں بھج بانہیں بناں بھائیاں بھرے پروار ناہیں
بھانویں وارث شاہ دے سمے وچہ تے ہُن دے سمے وچہ بڑی و تھ اے ۔ پر بھرا کیڈی کو شے ہوندے نہیں اج دی پنڈاں وچہ وسدے ای جان سکدے نیں ۔ ایسے کر کے بھرا ایہہ نہیں چاہندے جسے دھیدو پنڈ چھڈ جائے تے اوہ سارے واہ لاندے نیں ۔
پنڈاں وچہ اج وی تے آگے دی اوپرے بندے دی رات ٹپان لئی دو ای تھانواں سن۔ دارا یاں مسیت - پر اک نکھیڑ ضرور اے ۔ دارے وچہ ہر کسے آونا ہوندا ایس کر کے اوتھے اوہوا رات گزارن لئی جاندے جیہڑے کیسے گلوں "میلے" نہ ہوندے۔ اوتھے کھوتراں کھوترن والے بھتیرے ہوندے تے مسیتاں وچہ راتیں نمازی دو چار آئے، چار رکاتاں کھچیاں تے گھراں نوں ٹردے ہوئے۔ ایسے کرکے رانجھا بے نماز ہوندیاں وی دارے ول مُونہہ نہیں کردا مسیت ول کر دا اے تے ایس طرح وارث شاہ سانوں مسیتاں دے مند چنگ دا پتہ دسدا اے۔ سانوں معلوم ہوندا اے جے مسیتاں اودوں عبادتخانے ای نہیں سن سکول دا وی کم دیندیاں سن۔ اوتھے عربی فارسی دیاں کتاباں پنجابی وچہ لکھیاں ہوئیاں فقہ تے اصول دیاں کتاباں تے صرف نحو دیاں کتاباں پڑھائیاں جاندیاں سن۔ اس دے نال ای وارث دسدا اے ہے مسیت دے ملوانیاں دے کم اعتراض توں اُچے نہیں سن۔ ایتھے آکے وارث شاہ سانوں پینڈواں دیاں فجر ویلے دیاں رُجھاں توں واقف کردا اے
چڑی چوکدی نال جاں ٹرے پاہندی پئیاں دُدھ دے وچہ مدھانیاں نی
صبح صادق ہوئی جدوں آن روشن تدوں لالیاں آن چچلانیاں نی !
اِکناں اُٹھ کے ریڑکا پا دتا اک ڈھونڈ دیاں پھرن ودھانیاں نی
اک اُٹھ کے ہلیں تیار ہوے اک ڈھونڈ دے پھرن پرانیاں نی
لئیاں کڈھ ہرنالیاں ہالیاں نیں سئیاں بھوئیں نوں جنہاں نے لانیاں نی
گھر باہر ناں چکیاں جھوتیاں نیں جنھاں توناں گُنھ پکانیاں نی
رانجھے دے نال دریا پار کر کے اسی جھنگ دی زویں تے پہنچ جاندے ہاں جیہڑا "ہیر" دا وطن اے ۔ اوس دے اوتھے ڈٹھے پلنگ تے سٹھ سہیلیاں توں پتہ لگدا اے جے اوس دا پیو مہر چوچک چنگا سوکھا سی تے زویں بھانڈے والا ۔ اگے چل کے وارث شاہ جس ویلے اوس دیاں مجھاں دا ذکر کردا اے اوس توں وی اِہوا جاپدا اے ۔ کیوں جے ہماں شماں چھوکھا مال نہیں رکھ سکدا ۔ ایتھے ای سانوں پتہ لگدا اے، جے اودوں باراں وچہ آپ مہارے کیئیاں قسماں دے گھاہ ہوندے سن جنہاں نوں کھا کھا کے مال مٹھا ، ننگھا تے سنگھناں دودھ دیندا سی۔ بورے چھان یاں رِجکے نال دُدھاں وچہ اوہ گل کِتھوں آسکدی اے۔ وارث شاہ ستائی اٹھائی قسماں گندا اے تے مجھاں دے کُونجاں وانگ ڈار بیلے وچہ پھردے دسدا اے ۔ اہناں ڈاراں نوں چارن واسطے چاک رکھنے ای پیندے سن تے اوہ اینے عام نہیں سن ہوندے کیوں جے ایہ کم بڑا کڈھبا جیہا ہونداسی۔
رانجھے تے ہیر دے پیار بارے بہت کچھ لکھیا گیا اے پر ایس پاسے گھٹ ای دھیان گیا اے جے اوہناں دے روپ وچہ اوس رولے دا حال بیان کیتا گیا اے جس وچہ دو اوپریاں تھانواں دیاں دے پیار دے پروان چڑھن دا ایہ ای طریقہ ہو سکدا سی جے چاک بنیا جائے، فقیر بنیا جائے ہاں ٹِل نال اُدھالا کیتا جائے۔ رانجھا آخری گل جو گا نہیں سی تے دوجے دونویں دھوئیں اوس پھول ویکھے۔
عشق تے مشک آکھدے نیں چھپے نہیں رہندے تے ایسے کرکے :
"نشر ہوئی ایہہ گل وچه جھنگ سارے ہیر دوستی چاک دے نال لائی"
ماں توئے لعنت کر دی اے ۔ مہر چوچک رانجھے نوں جواب دے دیندا اے ۔ پر ایہہ تتے تا دیاں گلاں سن۔ مال رانجھے نال ہِل گیا ہو٫یا سی تے " مہیں چھڑن نہ باجھ رنجھیٹڑے دے"۔ نالے اوس دے وانگ کس چھیڑنیاں سن۔ لاپرواہ چروالاں کولوں تے "کائی گھس جائے کائی دب جائے ، کائی شینٛھ پاڑے، کائی پار رہے" اودھر دھی گلاں کردیاں اشارہ کر جاندی اے جے "خاک اُڈسی دھی جے نسّی اونی"۔ گل ماں دے وجود وچہ پَے جاندی اے۔ موت ویکھ کے اوہ کس قبول کر لَیندی اے تے چوچک نوں ہور پج پا کے رانجھے نوں موڑ لیاؤن واسطے کہندی اے۔ کس والے نوں اگے ای لیف سخاندا اے۔ اُوس آپ تے اکھیں کج وی نہیں سی ڈٹھا ہیر دی ماں ای آکھیا سی ۔ ایس کرکے :
"چوچک آکھیا جا منا اس نوں ویاہ تیک تاں مہیں چرا لیئے "
اوہ دل نوں تسلی دے لیندا اے جے :
"ساڈی دھی دا کج نہ لاہ لَیندا سب ٹہل ٹکور کرا لیئے"
ایہہ دو بول ساڈے پینڈو جیون دی اک عجیب جئی تصویر پیش کر دے نیں پر ہے سچی ۔ چنگی طرح دھیان ماریے تاں کِنّے ای چوچک چاکاں دے بارے ایسے طرح سوچدے نیں تے کنھیاں ای ملکیاں اوس گل توں ڈردیاں جس دا اشارہ ہیر کردی اے گھریں سنھاں لان والیاں نوں مناؤندیاں رہندیاں نیں
ملکی آکھدی لڑیوں جے نال چوچک کوئی سخن نہ جیو تے لاؤنائیں
کیہا ماپیاں پُتراں لڑن ہو ندا تساں کھٹناں تے اساں کھاؤنائیں
چِھڑ مال دے نال میں گھول گھتی مال ساہنبھ راتیں گھریں آؤنائیں
توئیں چوکے دودھ جماؤنائیں، توئیں ہیر دا پلنگ وچھاؤنائیں
"توئیں ہیر دا پلنگ وچھاؤنائیں" تے :
"کُڑی کل دی تیرے توں رُس بیٹھی توئیں اوس نوں آمناؤنائیں"
وچه بری ڈوہنگیائی تے سچائی بھری ہوئی اے۔ نال ای کیہا ماپیاں پُتراں لڑن ہوندا آکھ کے ملکی اک پوری پھیھے کٹن زنانی وانگ رانجھے نوں ایدھر اودھر ہوں جو گا نہیں چھڈدی تے اوس دی بُجھدی آس نوں بال جاندی اے۔ ساڈیاں باراں اجے وی اوہناں جاگیر داری رولیاں وچوں لنگھ رہیاں تے اہناں تھانواں دے لوک ای اہناں گلاں دا تے گویڑاں دا سواد لے سکدے نیں۔ اوتھے ماضی تے حال اِک ہوئے دسدے نیں۔
ہیر سمجھدی سی ہے ہن اوہ پہلیاں ان بھول کھلاں نہیں لبھ سکدیاں تے ایتھے وارث شاہ اک ہور گُھنٛڈ چاندا اے ۔ ہیر رانجھے ول اِک سہیلی نوں گھلدی اے تے مِٹھی نائن دے گھر نوں دونویں "پتن" بناندے نیں۔
"گھڑی رات رہندی گھر ہیر جائے رانجھا وگ چھیڑے مجھی گائیاں دا"
دن نوں دوپہر ویلے ہیر نہاون دا پج پا کے تے رانجھا مجھاں نوں پانی وکھان دریا تے آجاند ہے۔ اہناں گلاں توں اسی جان جاندے ہاں جے اوس ویلے دی "غرضاں" والیاں نوں "ٹھاہراں" لبھ ای جاندیاں سن تے اوہ عام طور تے نائناں دے گھر ہونٛدے سن ۔ شاید اِس کر کے جے نائی آپوں عام طور تے حجامتاں کرن باہر ڈیرے ڈیرے بھونٛدے رہندے سن تے گھر لُگا ہوندا سی۔ دوجا اونہاں دے گھر "والاں" دے بہانے آجا سکی دا سی -
پر وارث نِرے اہوا جئے پنجاب دا ای حال نہیں دسدا ۔ اوہ سہانوں دریا تے کھڑ کے ایہہ وی دسدا اے جے اودوں مُنڈیکا دریا وچہ نہان ویلے کیہ کج کردا سی۔ مِیریاں آکھ کے کسے دا بھج جانا۔ کسے دا لک نوں مشک بوری بن کے چمبڑنا۔ تیری مجھ کٹی کٹا جمدی اے آکھنا، خربوزیاں نوں کوڑا بکبکا بنانا۔ باہولیاں مارنا۔ مُردے تاریاں ترنا ۔ گھڑم چھالاں مارنا۔ ٹبی مار کے پتال دی مٹی لیاؤنا۔ لم ڈھینگ تے بنگلے بن کے پانی وچہ ڈِگنا ۔ لُدھر تے سنسار بنا اودوں دیاں پانی دیاں کھیڈاں سن ، تے اج وی کِرے کِرے اوہناں دا نشان پیا لبھدا اے تے وارث دی بیر وچہ تاں سدا پیا لبھے گا۔ ہیر دا ویاہ ہوجاندا اے۔ اوہ کھیڑیں جا وسدی اے پر رانجھے نوں وساردی نہیں۔
اوس نوں سنیہا گھلدی اے جے :
"جھب ہو فقیر تے پہنچ ایتھے اوتھے جھنڈڑا کاس نوں گڈیا ای"
ہُن اِہوا گاٹ چلن جوگی رہ گئی سی۔ رانجھا ٹلے تے بالناتھ کول جاندا اے۔ ترلا منت کر کے جوگ لیندا اے تے کھیڑیاں ول دھائیاں کر لیندا اے۔ ایس تھاں وارث شاہ سانوں بالنا تھ دے روپ وچه اونہاں سنتاں سادھوآں را جھلکار وی دسدا اے جیہڑے "جیونٛدی جان تے خاک سماونے" دی سچی تصویر نیں تے اوہناں دا وی جیہڑے رانجھے وانگ رن لیاونے دا سحر پالین نوں ایس پاسے جھک جاندے سن یاں ایہہ جان کے جے اس نالوں سوکھا ہور کوئی کم نہیں: منگ کھاونا کم نہ کاج کرنا نہ کج چارنا نہ کج چوونا جے "
عورتاں دا جوگیاں ول تے جوگیاں دے ٹونے ٹوٹکیاں ول مہاڑ ہوندا اے تے جِنّاں پچھانہہ دھیان ماریے ایہہ مُہاڑ چوکھا ای دسدا اے۔ جوگی اس سمے تن تے من دے روگ پلاں وچہ گوا دین والا گِنیا جاندا سی ۔ اوس دا اک بچن کنھیاں ای گُجھیاں تے اُگڑھیاں مصیبتاں دا اُپا ہوندا سی۔ ایسے کر کے جدوں رنگپور وچ "نور فقه دا آن ظہور ہویا" آس وند خلقت رجوع آن ہوندی اے بھانویں اوہ آپ اوہناں نالوں وی چھوکھا آس وند سی تے اوہناں حویلیاں وچہ گواچا لعل پیا ڈھونڈدا پھردا سی۔
دنیا وچہ لوکی انج دھسب لانٛدے آئے نیں ایسے کر کے جتھے پہلاں بالناتھ رانجھے نوں آکھدا اے "کج دس جٹا کہی بنی تینوں" اوتھے رنگ پور کول پالی وی اوس نوں ویکھ کے جان جاندا اے جے "توں تاں چاک سیالاں دا نام دھیدو" تے جس ویلے اوہ پنڈ وڑدا اتے کھوہ تے پانی بھردیاں کُڑیاں وی اہوا سوچدیاں نیں جے "یار ہیر دا بھانویں تاں ایہہ جو گی"
رب دی مخلوق دی پیدائش ہر تھاں اکو جئی اے جے جھنگ وچہ ہیر نوں کوئی سہیلی جھل گئی سی تاں ایتھے رانجھے نوں قولاں جھل جاندی اے۔ تے جے اوتھے ملکی تے چوچک اپنے لوبھ وچہ انھے ہو کے جس نوں پہلاں گھروں کڈھدے نیں اوسے نوں پھیر منا لیاؤندے نے تاں رنگ پور وچہ سہتی ہیر دی اپنی نِنان پہلاں جوگی نال لڑ کے ہیر نال وگڑ کے جس ویلے جوگی دی راہیں مراد دی کنسو پاندی اے آپوں اپنے ماں پیو تے بھرا دی لاہ کے رڑی تے سٹدی اے تے ہیر رانجھے دا میل ای نہیں کراندی بھرا تے ماں پیو کولوں منتان کرا کے جوگی نوں اپنے گھر منگواندی اے تے ہیر نوں وی اوہدے کول لے جاندی اے۔ تے ایہہ کوئی اچرج نہیں۔ اج دی ہیراں تے سہتیاں اِنجے کر دیاں نیں تے پنڈاں دیاں کنھیاں ای اُدہالیاں وچہ بھرجائیاں نِناناں دا ہتھ ہوندا اے۔ سہیلیاں اَج وی اُنجے سنیہے کھڑدیاں نہیں تے مٹھیاں نائناں دے گھریں اَج وی رانجھے موجاں کر دے نیں۔
حقیقت ایہہ وے جے وارث شاہ دا ہر کردار اس سماج تے اوس پنجاب دا اک کردار ہے۔ بھانویں اوہ رانجھا اے تے بھانویں ہیر۔ بھانویں کیدو تے بھانویں چوچک۔ اوس دا جو گی تے اوس دا بالناتھ وی او سے سماج دی شے نیں۔ ایہہ سماج اپنی موت مر رہیا اے تے اوس دی تھاں پونجی واد مل رہیا اے جس وچہ نہ ٹلّے نہ ٹلّیاں دیاں دُھونیاں نہ بالناتھ تے نہر تے نہ رانجھے ورگے جوگی- ایہہ سب چیزاں اک اجیہے سماج وچہ کھپ سکدیاں نیں جس وچہ لوکاں نوں وہل ہووے تے تھانواں وی وہلیاں لُگیاں ہوں۔ شہراں تے سڑکاں توں دراڈے پنڈاں وچہ رہن والے وارث شاہ دی ہیر نوں پڑھ کے جو سواد لے سکدے ہاں اوہ شہراں والے نہیں لے سکدے تے جس طرح دُوجیاں زباناں وچہ لوکاں نوں پرانے قصے کہانیاں نال اوہ دلچسپی نہیں رہی اوسے طرح عجب نہیں جے اوہناں قصیاں ول وی لوکاں دا مُہاڑ گھٹ جائے۔ شہراں وچ اج وی وارث دا ناں لین والے تے بھتھیرے ہون گے پر جنہاں ایس نوں پڑھیا وے اوہ وِرلے ای لَبھّن گے۔
